- 12 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944, Η ΞΕΧΑΣΜΕΝΗ ΕΠΕΤΕΙΟΣ

Η ημερομηνία αυτή, που είναι η επέτειος της απελευθέρωσης της Αθήνας από τη γερμανική Κατοχή, είναι πολύ λιγότερο γνωστή και περνά ουσιαστικά απαρατήρητη, ενώ αντίθετα όλοι γνωρίζουν την 28^η Οκτωβρίου του 1940 που είναι η επέτειος της κήρυξης του πολέμου, και η οποία γιορτάζεται ανελλιπώς και με λαμπρότητα.

Δεν πρέπει να είναι όμως σύμπτωση ότι η απελευθέρωση συνδέεται στην ιστορική μνήμη μας με τα «Δεκεμβριανά», τις διώξεις εναντίον της Αριστεράς και τον Εμφύλιο που ακολούθησε δύο χρόνια αργότερα

Αν είναι αλήθεια ότι πρέπει να μαθαίνουμε από τα λάθη μας, η περίοδος του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα μετά την Κατοχή θα έπρεπε να είναι το καλύτερο «σχολείο» για τις αδυναμίες μας σαν λαού, αλλά και ένα μάθημα για το πώς εξασφαλίζουν τα συμφέροντά τους τα ισχυρά και οργανωμένα κράτη.

Η ημέρα της απελευθέρωσης, στην Αθήνα.

Από το τέλος του 1942 είχαν οργανωθεί αντάρτικες ομάδες στα βουνά, καθώς εκεί το πλεονέκτημα των μηχανοκίνητων μονάδων των κατακτητών ουσιαστικά εκμηδενίζονταν, υπήρχαν πολλά φυσικά καταφύγια, αλλά και η τροφοδοσία των ανταρτών με τρόφιμα ήταν πιο εύκολη.

Δυστυχώς όμως, οι αντάρτικες ομάδες ειδικά έναν περίπου χρόνο πριν από την απελευθέρωση, μάχονταν περισσότερο μεταξύ τους παρά εναντίον των κατακτητών, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του συνταγματάρχη Δ. Ψαρρού αρχηγού της δημοκρατικής αντάρτικης ομάδας «σύνταγμα 5/42», από τον ΕΛΑΣ (το στρατιωτικό σκέλος του αριστερού θεωρητικά, αλλά κομμουνιστικού ουσιαστικά ΕΑΜ), τον Απρίλιο του 1944.

Ο συνταγματάρχης  Δ. Ψαρρός, συνιδρυτής της αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΚΑ, και αρχηγός της ομάδας «σύνταγμα 5/42», το όνομα του θρυλικού ευζωνικού συντάγματος του Πλαστήρα στη Μικρασιατική εκστρατεία.

Από την άλλη πλευρά οι δύο κύριες αντάρτικες ομάδες, του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ (αριστερής η πρώτη και δεξιάς ιδεολογίας η δεύτερη), βρίσκονταν σε μόνιμη διαμάχη και συχνά σε ένοπλη σύγκρουση, με μοναδική περίπτωση συνεργασίας τους (με την οργάνωση και πίεση των Βρετανών) την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, στις 25 Νοεμβρίου 1942.

Όμως το εντυπωσιακό αυτό σαμποτάζ, εξαιτίας σημαντικών καθυστερήσεων στη διοργάνωσή του δεν πέτυχε ουσιαστικά το βασικό στόχο του που ήταν η διακοπή ή επιβράδυνση της τροφοδοσίας των στρατευμάτων του Ρόμμελ που προέλαυναν στη Βόρεια Αφρική, αφού την εποχή της ανατίναξης ο Ρόμμελ βρίσκονταν ήδη σε υποχώρηση.

Στην ουσία λοιπόν, ο εορτασμός της επετείου του σαμποτάζ έχει να κάνει περισσότερο με τη συνεργασία (για πρώτη και τελευταία φορά!) των δύο αντίπαλων αντάρτικων ομάδων.

Λίγο πριν την απελευθέρωση πάντως, οι συγκρούσεις του ΕΛΑΣ γίνονταν κυρίως με τα Tάγματα Aσφαλείας που είχε οργανώσει η κατοχική κυβέρνηση για να μειώσει την επιρροή του ΕΛΑΣ, με αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλές ακρότητες και από τις δύο πλευρές.

Η γέφυρα του Γοργοπόταμου, μετά το σαμποτάζ.

Στο μεταξύ, καθώς η ήττα των Γερμανών μετά την απόβαση των Συμμάχων στη Σικελία (Ιούλιος 1943), τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας (Φθινόπωρο 1943) και την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία (Ιούνιος 1944) άρχισε να γίνεται βεβαιότητα, οι Βρετανοί που υποστήριζαν τις αντάρτικες ομάδες στην Ελλάδα με υλικό, χρήματα και ειδικούς στο σαμποτάζ, προσπάθησαν να φέρουν σε συνεννόηση τις αντίπαλες πολιτικά παρατάξεις.

Ο σκοπός ήταν, μετά την απελευθέρωση να αναλάβει μια κοινά αποδεκτή κυβέρνηση που θα διενεργούσε λίγο αργότερα εκλογές και στη συνέχεια δημοψήφισμα για την επάνοδο ή όχι του βασιλιά Γεωργίου Β’, καθώς διαφαίνονταν ότι η μεταπολεμική περίοδος δεν θα ευνοούσε ούτε τις βασιλείες ούτε τις αυτοκρατορίες.

Δύο διασκέψεις μεταξύ Ελλήνων και Βρετανών έγιναν για τον σκοπό αυτό, η πρώτη στο Λίβανο τον Μάιο του 1944 και η δεύτερη στην Καζέρτα της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους.

Η πρώτη διάσκεψη έγινε στη σκιά των γεγονότων που είχαν πρόσφατα προηγηθεί, δηλαδή της δολοφονίας του Ψαρρού και της ανταρσίας του ελληνικού στρατεύματος και στόλου στην Αίγυπτο, το οποίο δημιούργησε στους Βρετανούς σοβαρές αμφιβολίες για την αξιοπιστία των ελληνικών στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική.

Πάντως, μετά και τη δεύτερη διάσκεψη στην Καζέρτα, συμφωνήθηκε η κατ’ αρχήν συνεργασία μεταξύ των Ελλήνων απεσταλμένων για ομαλή μετάβαση εξουσίας στην προσωρινή κυβέρνηση που θα επέστρεφε στην απελευθερωμένη Ελλάδα.

Λίγες όμως ημέρες πριν οι Γερμανοί εκκενώσουν την Αθήνα, έγινε στις 9 Οκτωβρίου 1944 συνάντηση στη Μόσχα μεταξύ των Τσόρτσιλ και Στάλιν, στην οποία επικυρώθηκε και η περιβόητη μοιρασιά των Βαλκανικών χωρών σε σφαίρες επιρροής, αν και ανεπίσημες συζητήσεις γίνονταν ήδη από την άνοιξη του 1944, υπήρξαν μάλιστα και κάποιες διαρροές πληροφοριών που θα έπρεπε να ληφθούν σοβαρότερα υπόψην από τους Έλληνες.

Στάλιν και Τσόρτσιλ, στη Μόσχα, και το χαρτί της μοιρασιάς (κάτω).

Η Βρετανία, σαν κυρίως ναυτική δύναμη που είχε και σημαντικά συμφέροντα στην Εγγύς Ανατολή, ήθελε να εξασφαλίσει ότι θα είχε τον έλεγχο της Ελλάδας (και της Τουρκίας, η οποία όμως δεν εμπλέκονταν στη μοιρασιά), παραχωρώντας ουσιαστικά όλες τις άλλες Βαλκανικές χώρες στον έλεγχο της Σοβιετικής Ένωσης.

Και εδώ βρίσκεται η ουσία που δημιούργησε τα Δεκεμβριανά, και ένα χρόνο αργότερα τον κυρίως Εμφύλιο.

Γιατί ενώ οι «μεγάλοι» συμφώνησαν πολύ εύκολα για τη μοιρασιά, «ξέχασαν» να ενημερώσουν τους ενδιαφερόμενους (ο καθένας τους δικούς του).

Ο Τσόρτσιλ, προφανώς επειδή γνώριζε ότι η συμφωνία δεν ήταν και πολύ «δημοκρατική», μάλιστα αργότερα επικρίθηκε στις ΗΠΑ για την επιβολή της με τα όπλα τον Δεκέμβριο του 1944.

Ο Στάλιν, ο οποίος από την πλευρά του τήρησε το «γράμμα» της συμφωνίας και μάλιστα υποχρέωσε τους Βούλγαρους να αποσυρθούν από τη Μακεδονία, μάλλον άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν καθώς είχε κάθε συμφέρον να το κάνει.

Αν οι κομμουνιστές στην Ελλάδα έχαναν,δεν έχανε τίποτε, αν όμως κέρδιζαν χωρίς τη βοήθειά του, κέρδιζε την πιο στρατηγική χώρα των Βαλκανίων χωρίς κανείς να μπορεί να τον κατηγορήσει για μη τήρηση της συμφωνίας.

Έτσι, όταν οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου 1944 και στη συνέχεια προοδευτικά όλη την Ελλάδα, οι Βρετανοί απλά πήραν τη θέση τους, ειδικά στην Αθήνα που ήταν προφανώς και το κέντρο των εξελίξεων και στην οποία ο ΕΛΑΣ συγκέντρωνε τους μαχητές του για να καταλάβει την εξουσία, επειδή εκεί θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Βρετανούς ουσιαστικά με τους ίδιους όρους, καθώς ο ίδιος δεν διέθετε βαρύ οπλισμό.

Συνηθισμένη εικόνα από τα Δεκεμβριανά, η συγκεκριμένη στην οδό Κοραή εμπρός από το πανεπιστήμιο.

Η συνέχεια είναι πολύ γνωστή.

‘Εγιναν οι μάχες των Δεκεμβριανών και ο ΕΛΑΣ έχασε, ενώ μια σημαντική ευκαιρία για ειρηνική διέξοδο ήταν η Συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945, με την οποία ο ΕΛΑΣ ουσιαστικά αποστρατεύονταν.

Όμως η τότε κυβέρνηση και αυτές που ακολούθησαν, ενώ κέρδισαν τον πόλεμο έχασαν την ειρήνη, επιτρέποντας για περισσότερο από έναν χρόνο να γίνουν σκληρές διώξεις και αντίποινα εναντίον των κομμουνιστών, αλλά και γενικότερα των αριστερών.

Η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας.

Οι διώξεις αυτές είχαν σαν αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να πάρουν τα βουνά με οπλισμό που είχαν παρακρατήσει, και υπό την ηγεσία του ιδιαίτερα φιλόδοξου Ν. Ζαχαριάδη (που είχε επιβιώσει από το στρατόπεδο του Νταχάου και επέστρεψε στην Ελλάδα τον Μάιο του 1945) να ξεκινήσουν την περίοδο του Εμφυλίου, που διήρκεσε από τον Φεβρουάριο του 1946 μέχρι τον Αύγουστο του 1949.

Ένας σημαντικός παράγοντας πάντως που «έδωσε τροφή» στις διώξεις εναντίων των αριστερών είναι και η απόφαση των ηγεσιών τους για τη μη συμμετοχή τους στις εκλογές του Μαρτίου του 1946, θεωρώντας ότι δεν εξασφαλίζονταν η αντικειμενικότητά τους, γεγονός όμως που στοχοποίησε τα μέλη τους στις διώξεις της Δεξιάς, τόσο στη διάρκεια του Εμφυλίου όσο και για πολλά ακόμα χρόνια μετά το τέλος του.

Και ενώ οι απώλειες της Ελλάδος στην Ιταλογερμανική εισβολή υπολογίζονται σε 15.000 στρατιωτικούς, οι απώλειες μόνο των ενόπλων και από τις δύο πλευρές στις μάχες των Δεκεμβριανών και του Εμφυλίου, ξεπερνούν τις 60.000!

Στον Δημοκρατικό Στρατό των ανταρτών υπηρέτησαν και πολλές γυναίκες, ισότιμα με τους άντρες.

Στο μεταξύ, από το τέλος του 1946 η Αγγλία έβλεπε ότι δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει στρατιωτικά και κυρίως οικονομικά την Ελλάδα, και «παραχώρησε» τον έλεγχό της στις ΗΠΑ.

Οι ΗΠΑ, έθεσαν γρήγορα (καλοκαίρι 1947) σε εφαρμογή ένα πολύ εκτεταμένο σχέδιο οικονομικής ενίσχυσης (σχέδιο Μάρσαλ), των χωρών που είχαν υποστεί τις συνέπειες του πολέμου.

Από την ενίσχυση αυτή η Ελλάδα πήρε ένα σημαντικό ποσό σε σχέση με τον πληθυσμό της παράλληλα με σύγχρονο πολεμικό εξοπλισμό, με βασική υποχρέωση να εξουδετερώσει την κομμουνιστική απειλή και φυσικά να προσδεθεί στη Δυτική Συμμαχία (αργότερα ΝΑΤΟ), και δευτερευόντως να κάνει επενδύσεις για να κινηθεί η οικονομία της.

Για τον ίδιο λόγο άλλωστε και η Τουρκία επωφελήθηκε από το σχέδιο Μάρσαλ, αν και το ποσό (σε απόλυτες τιμές) ήταν σημαντικά κατώτερο από αυτό της Ελλάδας καθώς δεν είχε υποστεί πολεμικές καταστροφές.

Η κατανομή (σε απόλυτα ποσά), της οικονομικής βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ευρώπη.

Δυστυχώς από τα χρήματα αυτά που δόθηκαν στην Ελλάδα πολύ λίγα έφτασαν στον μέσο Έλληνα, καθώς πολλά σπαταλήθηκαν ή μπήκαν στις τσέπες των ολίγων, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να ανακάμψει με δυσκολία, καθυστέρηση και βραδύτητα από την πολεμική περιπέτεια του Β’ΠΠ, σε σχέση με άλλες χώρες.
(Αξίζει η ανάγνωση της έκθεσης του Πολ Πόρτερ, σχετικά με τη διαχείριση των χρημάτων αυτών).

Και αν κάτι από αυτά θυμίζει την πρόσφατη οικονομική ιστορία της Ελλάδας μάλλον δεν πρόκειται για σύμπτωση, και αποδεικνύει ότι η Ιστορία διδάσκει πράγματι, αλλά μόνο όταν ψάχνουμε περισσότερο τις αποτυχίες μας, παρά τους θριάμβους μας.

Γ. Μεταξάς