- ΦΩΣ ΚΑΙ ΣΚΙΑ. ΑΠΛΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

 Το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κατορθώσει συνδυάζοντας λογική και φαντασία να βάλουν τα θεμέλια σε όλες σχεδόν τις επιστήμες, είναι παγκόσμια γνωστό.

Ειδικότερα στον τομέα της Αστρονομίας είναι εκπληκτικές οι μετρήσεις που έκαναν για τα μεγέθη και τις αποστάσεις των πιο σημαντικών ουράνιων σωμάτων της εποχής τους, της Γης του Ήλιου και της Σελήνης, με απλούστατα μέσα, στοιχειώδεις γνώσεις γεωμετρίας και χρησιμοποιώντας ουσιαστικά το φώς και τη σκιά.

Ήδη, οι Έλληνες αστρονόμοι εκείνης της εποχής δέχονταν ότι το σχήμα των ουράνιων σωμάτων ήταν σφαιρικό και ότι ο Ήλιος ήταν το μόνο αυτόφωτο σώμα μεταξύ της Γης, του Ήλιου και της Σελήνης.

Επίσης, ο Θαλής ο Μιλήσιος τον 6^ο πΧ αιώνα είχε προσδιορίσει τις ιδιότητες των όμοιων τριγώνων και του σχηματισμού ίσων γωνιών στις τομές παράλληλων ευθειών, και χρησιμοποιώντας αυτές τις γνώσεις είχε υπολογίσει το ύψος των πυραμίδων της Αιγύπτου από τη σκιά τους.

Γνωρίζοντας επίσης ότι η Σελήνη βρίσκεται κοντύτερα στη Γη απ’ ότι ο Ήλιος και ότι οι τροχιές τους διαγράφονται σχεδόν στο ίδιο επίπεδο, είχε προβλέψει την ολική έκλειψη Ηλίου του 585 πΧ.

Η μέθοδος του Θαλή για τον προσδιορισμό του ύψους των πυραμίδων. Το τρίγωνο που σχηματίζεται από το ύψος της πυραμίδας και της σκιάς της, και το αντίστοιχο τρίγωνο της ράβδου και της σκιάς της είναι όμοια, οπότε το ύψος της πυραμίδας προσδιορίζεται με στοιχειώδη γεωμετρία.

H μέθοδος του Πυθέα από τη Μασσαλία (350 – 285 πΧ), για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους της Μασσαλίας (περίπου 43 μοίρες), χρησιμοποιώντας την σκιά ενός οβελίσκου στη πόλη. Ο λόγος των δύο κάθετων πλευρών του τριγώνου που σχηματίζεται από τη σκιά του οβελίσκου και τον ίδιο, προσδιορίζει την εφαπτομένη της γωνίας στην κορυφή του οβελίσκου. Η γωνία αυτή είναι ίση με τη γωνία που σχηματίζεται μεταξύ της ευθείας από το κέντρο της Γης προς τον Ισημερινό και αυτής από το κέντρο της Γης προς τον οβελίσκο (που προσδιορίζει και το γεωγραφικό πλάτος), εφόσον η μέτρηση γίνει το μεσημέρι μιας Ισημερίας, οπότε ο άξονας της Γης είναι κάθετος προς την ευθεία «κέντρο Γης – Ισημερινός» και ο Ήλιος βρίσκεται στην προέκταση της ευθείας αυτής.

Η κίνηση της σκιάς σ’ ένα  ηλιακό ρολόι στο βόρειο ημισφαίριο, καθόρισε και τη φορά περιστροφής των δεικτών και των πολύ μεταγενέστερων μηχανικών ρολογιών.

Οι υπολογισμοί του Αρίσταρχου.

Ο πρώτος που έκανε υπολογισμούς αστρονομικών μεγεθών ήταν ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310 – 230 πΧ), ο οποίος υπολόγισε το μέγεθος της Σελήνης σε σχέση με αυτό της Γης, και την απόσταση της Γης - Ήλιου σε σχέση με την απόσταση Γης – Σελήνης.

Για τον πρώτο υπολογισμό αξιοποίησε μια ολική έκλειψη Σελήνης και σημείωσε τη διάρκεια κατά την οποία η Σελήνη παρέμενε τελείως μέσα στην Σκιά της Γης.

Εδώ να επισημανθεί ότι η κατανόηση και μόνο του γεγονότος ότι η αιτία της έκλειψης της Σελήνης οφείλεται στη διέλευσή της μέσα από τη σκιά της Γης, ήταν ήδη ένας εξαιρετικά προχωρημένος συλλογισμός.

Ο Αρίσταρχος σημείωσε επίσης και τον χρόνο που η Σελήνη χρειάζονταν για να καλύψει στον ουρανό απόσταση ίση με τη διάμετρό της.

Κανονικά ο Αρίσταρχος έπρεπε να λάβει υπόψη του και την κωνικότητα της σκιάς της Γης, εξαιτίας του μεγαλύτερου μεγέθους του Ήλιου. Επειδή όμως ο Ήλιος βρίσκεται πολύ μακρύτερα σε σχέση με τη Σελήνη, το σφάλμα δεν είναι σημαντικό.

Η εξήγηση της μεθόδου του Αρίσταχου για τη μέτρηση του μεγέθους της Σελήνης σε σχέση με τη Γη, σε χειρόγραφο του 10^ου αιώνα.

Ο λόγος των παραπάνω χρονικών διαστημάτων, δηλαδή της διάρκειας διέλευσης της Σελήνης μέσα από τη σκιά της Γης σε σχέση με την κάλυψη μιας διαμέτρου της, δίνει τον λόγο διαμέτρου Γης προς διάμετρο Σελήνης, ο οποίος βρέθηκε να είναι περίπου 2.5.

Όμως, ο υπολογισμός της διαμέτρου της Γης από τον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο (276 – 194 πΧ) απείχε ακόμα αρκετά χρόνια, οπότε το απόλυτο μέγεθος της Σελήνης δεν μπορούσε να προσδιοριστεί, αλλά η παρατήρηση του Αρίσταρχου προσδιόρισε ότι η Σελήνη ήταν αρκετά μικρότερη και συγκεκριμένα δυόμιση φορές, από τη Γη.

Ο Αρίσταρχος επίσης υπολόγισε την απόσταση Γης – Ήλιου, έχοντας κατανοήσει πού οφείλονται οι φάσεις της Σελήνης.

Έτσι, ήξερε ότι όταν η Σελήνη βρίσκεται στο πρώτο ή στο τελευταίο (τρίτο) τέταρτό της (δηλαδή από τη Γη φαίνεται να φωτίζεται ακριβώς η μισή), ο Ήλιος βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το φωτισμένο ημισφαίριό της.

Αν λοιπόν η Σελήνη τυχαίνει να είναι με αυτές τις συνθήκες ορατή στον ουρανό κατά τη διάρκεια της ημέρας, μπορούμε να μετρήσουμε τη γωνία που σχηματίζεται από τον παρατηρητή (δηλαδή τη Γη) σε σχέση με τη Σελήνη και τον Ήλιο.

Η γωνία αυτή είναι σχεδόν ορθή, αλλά είναι η πολύ μικρή απόκλισή της από την ορθή γωνία που μας επιτρέπει να σχηματίσουμε ένα πολύ μακρύ τρίγωνο και να προσδιορίσουμε την απόσταση του Ήλιου από τη Γη, σε σχέση με την απόσταση Γης – Σελήνης.

Η γωνία με την οποία ένας παρατηρητής από τη Γη βλέπει τη Σελήνη και τον ‘Ηλιο είναι σχεδόν 90 μοίρες και η ακρίβεια της μέτρησής της επηρεάζει σημαντικά τον υπολογισμό της απόστασης Γης – Ήλιου. Προφανώς αν η γωνία αυτή ήταν ακριβώς 90 μοίρες, η απόσταση του Ήλιου θα έπρεπε να είναι (θεωρητικά) άπειρη. Εννοείται ότι το παραπάνω σχέδιο είναι παραστατικό και τελείως εκτός κλίμακας.

Βέβαια, η ακρίβεια της μέτρησης της απόστασης Γης – Ήλιου εξαρτάται πάρα πολύ από την ακρίβεια μέτρησης της παραπάνω γωνίας που την εποχή του Αρίσταρχου μετρήθηκε σε 87 μοίρες, ενώ το σωστό είναι 89 μοίρες και 40 πρώτα λεπτά.

Οπότε ο Αρίσταρχος έκανε μεν σημαντικό λάθος στη εκτίμηση της απόστασης Γης – Ήλιου, αλλά τουλάχιστον διαπίστωσε ότι ο Ήλιος βρίσκεται πολύ μακρύτερα από τη Γη, σε σύγκριση με τη Σελήνη.

Και καθώς τα φαινομενικά μεγέθη Σελήνης και Ήλιου από τη Γη είναι ουσιαστικά τα ίδια, συμπέρανε σωστά ότι ο Ήλιος είναι πολύ μεγαλύτερος από τη Σελήνη (και συνεπώς και από τη Γη) και γι’ αυτόν προφανώς τον λόγο ήταν ο πρώτος που υποστήριξε το Ηλιοκεντρικό Σύστημα.

Οι υπολογισμοί του Ερατοσθένη.

Μερικά χρόνια αργότερα από τις παρατηρήσεις αυτές του Αρίσταρχου, ο Ερατοσθένης, διευθυντής ήδη της φημισμένης βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ήλθε να συμπληρώσει το παζλ των μετρήσεων υπολογίζοντας την περίμετρο της Γης σ' έναν μεσημβρινό, οπότε όλες οι προηγούμενες μετρήσεις του Αρίσταχου θα μπορούσαν πλέον να πάρουν συγκεκριμένες αριθμητικές τιμές, αντί να είναι μόνο συγκριτικές.

Ο Κόσμος, κατά τον Ερατοσθένη.

Ο Ερατοσθένης έκανε τη διάσημη μέτρησή του με έναν ιδιαίτερα ευφυή τρόπο, εκμεταλευόμενος την πληροφορία ότι το μεσημέρι του Θερινού Ηλιοστασίου (21 Ιουνίου), σ’ ένα πηγάδι στην πόλη Συήνη στο σημερινό Ασουάν, ο ήλιος αντατανακλάτο στο νερό στον πυθμένα του πηγαδιού, άρα βρίσκονταν ακριβώς από επάνω του (στο ζενίθ του τόπου).

Ο Ερατοσθένης λοιπόν, το μεσημέρι ενός Θερινού Ηλιοστασίου μέτρησε στην Αλεξάνδρεια το μήκος της σκιάς ενός οβελίσκου που γνώριζε ήδη το ύψος του.

Έβαλε επίσης να μετρήσουν την απόσταση Αλεξάνδρειας – Συήνης, που κατά ευτυχή σύμπτωση βρίσκονταν σχεδόν επάνω στον ίδιο μεσημβρινό και που βρέθηκε να είναι 4.900 στάδια.

Έτσι λοιπόν ο Ερατοσθένης από τον οβελίσκο και τη σκιά του υπολόγισε τη γωνία της σκιάς στην κορυφή του οβελίσκου που βρέθηκε περίπου 7.2 μοίρες, η οποία είναι ίση με τη γωνία που σχηματίζεται από τις «ακτίνες» που ξεκινούν από το κέντρο της Γης και φτάνουν στην Αλεξάνδρεια και τη Συήνη αντίστοιχα.

Αφού λοιπόν γωνία 7.2 μοιρών αντιστοιχεί σε 4.900 στάδια επάνω σ’ έναν μεσημβρινό της Γης, μια γωνία 360 μοιρών (το σύνολο της περιφέρειας ενός μεσημβρινού), σε πόσα στάδια αντιστοιχεί?

Η εφαρμογή της «απλής μεθόδου των τριών» δίνει αποτέλεσμα 245.000 στάδια, και αν λάβουμε υπόψη ότι το κάθε στάδιο αντιστοιχεί σε 0.16 χιλιόμετρα το αποτέλεσμα είναι 39.200 χιλιόμετρα, πολύ κοντά στον σημερινό παραδεκτό αριθμό των 40.000 χιλιομέτρων.

Η διάσημη μέτρηση του Ερατοσθένη. Η σύμπτωση της καθετότητας του Ήλιου το μεσημέρι του Θερινού Ηλιοστασίου στην περιοχή της Συήνης, η σύμπτωση τού να βρίσκονται Αλεξάνδρεια και Συήνη σχεδόν επάνω στον ίδιο μεσημβρινό και η πεποίθησή του για τη σφαιρικότητα της Γης, συνδυάστηκαν σε μία εξαιρετικά απλή αλλά και ιδιοφυή λύση για τη μέτρηση της περιμέτρου ενός μεσημβρινού.

Βέβαια εύκολα θα μπορούσε να παρατηρήσει κάποιος σήμερα, ότι η σύμπτωση της Συήνης δεν ήταν απαραίτητη. Οποιοδήποτε άλλη περιοχή επάνω στην μεσημβρινό της Αλεξάνδρειας θα ήταν κατάλληλη, με την προϋπόθεση ότι η απόστασή της θα ήταν αρκετά μεγάλη και γνωστή και ότι οι γωνίες δύο σκιών, μία στην Αλεξάνδρεια και μία στην άλλη περιοχή θα μετριώταν ταυτόχρονα.

Ποσοτικοποίηση των μετρήσεων του Αρίσταρχου.

Γνωρίζοντας λοιπόν τη διάμετρο της Γης, η διάμετρος της Σελήνης μπορούσε πλέον να υπολογιστεί με ακρίβεια (αφού είχε βρεθεί από τον Αρίσταρχο ότι είναι 2.5 φορές μικρότερη), το ίδιο και η απόσταση Γης – Σελήνης, από τα όμοια τρίγωνα που σχηματίζονται, αν χρησιμοποιήσουμε ένα στρογγυλό αντικείμενο (πχ ένα νόμισμα) και το τοποθετήσουμε εμπρός μας σε τέτοια απόσταση, ώστε να μας κρύβει ακριβώς τη Σελήνη.

Τότε ο λόγος: διάμετρος Σελήνης / απόσταση ματιού - Σελήνης, θα είναι ίσος με τον λόγο: διάμετρος αντικειμένου / απόσταση ματιού – αντικειμένου.

Σ’ αυτή την απλή ισότητα, ο μόνος άγνωστος είναι η απόσταση ματιού – Σελήνης, και αν κάνουμε προσεκτικά τις μετρήσεις μας θα πρέπει να βρούμε ένα νούμερο κοντά στα 400.000 χιλιόμετρα.

 

Πώς μπορεί να υπολογιστεί η απόσταση Γης – Σελήνης από μια απλή αναλογία, εφόσον έχει ήδη προσδιοριστεί η διάμετρος της Σελήνης.

Στη συνέχεια μπορούμε να προσδιορίσουμε την απόσταση Γης – Ήλιου, αφού ο Αρίσταρχος την προσδιόρισε σαν πολλαπλάσιο της απόστασης Γης – Σελήνης,  αν και όπως προαναφέρθηκε έκανε σημαντικό λάθος εξαιτίας της αδυναμίας του να προσδιορίσει με ακρίβεια τη γωνία Σελήνης - Γης - Ήλιου.

Για την Ιστορία, ο Αρίσταρχος προσδιόρισε την απόσταση Γης - Ήλιου σαν 20πλάσια της απόστασης Γης – Σελήνης, ενώ στην πραγματικότητα είναι 390 φορές μεγαλύτερη, δηλαδή 150.000.000 χιλιόμετρα.

Έχοντας λοιπόν προσδιοριστεί η απόσταση Γης – Ήλιου, δε μένει παρά να προσδιοριστεί και η διάμετρος του Ήλιου, και για αυτό θα χρησιμοποιήσουμε την αναλογία των αποστάσεων και διαμέτρων, όπως στην περίπτωση του προσδιορισμού της απόστασης της Σελήνης.

Μόνο που τώρα ψάχνουμε τη διάμετρο του Ήλιου, και ο τύπος των όμοιων τριγώνων θα πρέπει να γραφεί:

Λόγος: διάμετρος Ήλιου / απόσταση ματιού - Ήλιου, ίσος με τον λόγο: διάμετρος αντικειμένου / απόσταση ματιού – αντικειμένου.

Μάλιστα, δεν χρειάζεται καν να επαναλάβουμε την προηγούμενη πειραματική διάταξη, καθώς η φαινομένη διάμετρος του Ήλιου είναι ίδια με αυτή της Σελήνης και έτσι αποφεύγουμε να κοιτάξουμε προς τον Ήλιο, κάτι που είναι ΠΟΛΥ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ για τα μάτια.

Τώρα λοιπόν έχουμε σαν μοναδικό άγνωστο στην ισότητα τη διάμετρο του Ήλιου, και αν κάνουμε σωστά τους υπολογισμούς μας θα πρέπει να καταλήξουμε σε 1.390.000 χιλιόμετρα.

Πίνακας που δείχνει τους υπολογισμούς των αρχαίων για τα μεγέθη και αποστάσεις Γης, Ήλιου, Σελήνης (αριστερά), σε σύγκριση με τις σύγχρονες μετρήσεις (δεξιά).

Κάποιες από τις παραπάνω μετρήσεις τις επανέλαβε, βελτιώνοντας την ακρίβειά τους ο Ίππαρχος (190 – 120 πΧ), ο οποίος θεωρείται και ο πατέρας της Αστρονομίας.

Με αυτόν λοιπόν τον εξαιρετικό συνδυασμό ευρηματικότητας, φαντασίας και λογικής των αρχαίων Ελλήνων που μπορεί να μας εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα, έγιναν οι πρώτες επιστημονικές μετρήσεις για τα τρία πιο σημαντικά ουράνια σώματα στη ζωή των ανθρώπων.

Γ. Μεταξάς

- O ΕΘΕΛΟΝΤΗΣ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ

Αυτός είναι ο βασικός τίτλος του βιβλίου που εκδόθηκε το 2012 από τον πολωνικό εκδοτικό οίκο Aquila Polonica Publishing, που όσο και αν μοιάζει σαν κακόγουστο λογοπαίγνιο περιέχει την πραγματική ιστορία και τις αναφορές του Πολωνού αξιωματικού Witold Pilecki, ο οποίος προσφέρθηκε εθελοντικά να μπεί σαν φυλακισμένος στο περιβόητο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς τον Σεπτέμβριο του 1940, για να διαπιστώσει την κατάσταση που επικρατούσε εκεί.

Υπόψη ότι τότε ακόμα το στρατόπεδο του Άουσβιτς θεωρείτο σαν μια ακόμα φυλακή των Γερμανών, χωρίς να υποπτεύεται κανείς τον ρόλο που επρόκειτο να παίξει στις ζωές των κρατουμένων Εβραίων κυρίως και των Σοβιετικών αργότερα.

Ο Pilecki, σε επιχρωματισμένη φωτογραφία του, πριν τον Β’ΠΠ.

Ο Pilecki γεννήθηκε το 1901 στο Olonets, σε περιοχή που ανήκε τότε στη Ρωσία, και όπου η οικογένεια του παππού του είχε υποχρεωθεί να μεταναστεύσει μετά από μια αποτυχημένη πολωνική εξέγερση το 1864.

Μάλιστα ο παππούς του είχε εξοριστεί για επτά χρόνια στη Σιβηρία, για τη συμμετοχή του στην εξέγερση αυτή.

Μεγαλώνοντας ο Pilecki έζησε για ένα διάστημα στο Wilno (Vilnius) και στην Orel, πριν καταταχθεί στον πολωνικό στρατό και πάρει μέρος στον Ρωσο-Πολωνικό πόλεμο του 1919-1920, στον οποίο κέρδισε δύο φορές το πολωνικό στρατιωτικό μετάλλιο για ανδρεία.

Μετά τον πόλεμο αυτόν, ο Pilecki τελείωσε τις σπουδές του και ασχολήθηκε με αγροτικές εργασίες στο πατρικό του αγρόκτημα, ενώ το 1926 επέλεξε τη στρατιωτική σταδιοδρομία σαν αξιωματικός στον πολωνικό στρατό.

Το 1931 παντρεύτηκε και απέκτησε δύο παιδιά, ενώ το 1938 κέρδισε ένα ακόμα μετάλλιο, αυτή τη φορά για την κοινωνική του προσφορά στην τοπική κοινότητα.

Μετά τη Γερμανική εισβολή στην Πολωνία την 1^η Σεπτεμβρίου του 1939 και την έναρξη ουσιαστικά του Β’ΠΠ, η μονάδα του Pilecki μετακινήθηκε στα νοτιοανατολικά της Πολωνίας όπου έδωσε απελπισμένες μάχες εναντίον των πολύ καλύτερα εξοπλισμένων Γερμανών, καταστρέφοντας επτά τάνκς και τρία αεροσκάφη.

Στις 17 Σεπτεμβρίου, εισέβαλαν από τα ανατολικά και οι Σοβιετικοί, σύμμαχοι τότε των Γερμανών, και η μονάδα του Pilecki βρέθηκε ανάμεσα σε δύο πυρά, οπότε και διαλύθηκε.

Ο Pilecki επέζησε, και μαζί με τον διοικητή της μονάδας του γύρισαν στη Βαρσοβία, όπου τον Νοέμβριο του 1939 ίδρυσαν τον Μυστικό Πολωνικό Στρατό (ΤΑΡ), ο οποίος το 1940 έφτασε να αριθμεί σχεδόν 8.000 μέλη.

Απεικόνιση των ηρωϊκών αλλά  μάταιων επελάσεων του πολωνικού ιππικού εναντίον των γερμανικών τανκς.

Μέσα στο 1940, ο Pilecki προσφέρθηκε να εισχωρήσει στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς στη νότια Πολωνία, με σκοπό να συγκεντρώσει πληροφορίες και να οργανώσει αντιστασιακή δράση.

Πράγματι τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους και εφοδιασμένος με πλαστή ταυτότητα κανόνισε να συλληφθεί σε κάποιο «μπλόκο» στη Βαρσοβία, και μετά από λίγες ημέρες στάλθηκε στο Άουσβιτς σαν κατάδικος με τον αριθμό 4859.

Εκεί, κάνοντας καταναγκαστική εργασία κατόρθωσε να οργανώσει μια ομάδα με την κωδική ονομασία ZOW, με σκοπό την ηθική υποστήριξη των κρατουμένων, τη βελτίωση της διατροφής και ενδυμασίας τους και την προετοιμασία για συμμετοχή σε μελλοντική προσπάθεια απελευθέρωσή τους.

Παράλληλα συγκέντρωνε πληροφορίες που τις διοχέτευε εκτός στρατοπέδου στην πολωνική Αντίσταση, ελπίζοντας ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε κάποια επιχείρηση απελευθέρωσης των κρατουμένων του στρατοπέδου, είτε από την πολωνική Αντίσταση είτε από τους Πολωνούς στρατιωτικούς που είχαν διαφύγει και είχαν συγκροτήσει μονάδες που πολεμούσαν στο πλευρό των Συμμάχων.

Ο Pilecki σαν κρατούμενος στο Άουσβιτς, στο εξώφυλλο του βιβλίου που αναφέρεται στη ζωή και τη δράση του.

Τα μηνύματα του Pilecki προωθούνταν μέχρι την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση στο Λονδίνο, ενώ μέσα στο 1942 η ομάδα του κατόρθωσε να λειτουργήσει για κάποιο διάστημα και ραδιοφωνικό σταθμό, συναρμολογημένο από εξαρτήματα που μπήκαν κρυφά στο στρατόπεδο κομμάτι – κομμάτι.

Μια θεαματική απόδραση που οργάνωσε η ομάδα του Pilecki έγινε τον Ιούνιο του 1942, όταν τέσσερεις Πολωνοί κρατούμενοι οπλισμένοι και φορώντας στολές των SS βγήκαν από την πύλη του στρατοπέδου μέρα μεσημέρι, χρησιμοποιώντας το αυτοκίνητο του διοικητή του στρατοπέδου!

Ήδη ο πραγματικός ρόλος του στρατοπέδου είχε αποκαλυφθεί και από το 1942 οι αναφορές του Pilecki για οργανωμένο σχέδιο των Ναζί για τη συστηματική εξόντωση των Εβραίων σε θαλάμους αερίων γνωστοποιήθηκαν με συνεχείς αναφορές του που έφταναν  στην εξόριστη πολωνική κυβέρνηση.

Από τις αρχές του 1943, έγινε πλέον σαφές ότι οι προτεραιότητες των Συμμάχων δεν ήταν να επιχειρήσουν μια κατ’ ευθείαν επίθεση για την απελευθέρωση των κρατουμένων στο Άουσβιτς, θεωρώντας ότι η καλύτερη λύση ήταν η γενικότερη επίσπευση του τέλους του πολέμου.

Οπότε, και καθώς ο κλοιός γύρω από τα μέλη του ZOW και τον ίδιο τον Pilecki έσφιγγε, ο ίδιος και άλλα δύο μέλη της ομάδας του βρήκαν την ευκαιρία να δραπετεύσουν, όταν τον Απρίλιο του 1943 στάλθηκαν στον φούρνο του στρατοπέδου έξω από την περίφραξη για την παρασκευή ψωμιού, παίρνονταν μαζί τους και αρκετά κλεμμένα έγγραφα των Γερμανών.

Στις αναφορές του Pilecki βασίζεται το περιεχόμενο του εγγράφου που στάλθηκε στα Ηνωμένα Έθνη το 1942, σχετικά με την εξόντωση των Εβραίων στο Άουσβιτς.

Έξω από το στρατόπεδο πλέον, ο Pilecki συνέταξε μια τελική αναφορά για τα γεγονότα στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, που έγινε γνωστή σαν «Raport Witolda» (Αναφορά του Witold), στην οποία εκτιμούσε ότι μέχρι τον Μάρτιο του 1943 στο στρατόπεδο είχαν θανατωθεί τουλάχιστον ενάμισυ εκατομμύριο άνθρωποι, με το που έφτανα σ’ αυτό.

Τον Φεβρουάριο του 1944 ο Pilecki προήχθη σε λοχαγό και μπήκε στην αντικομμουνιστική οργάνωση NIF.

Τον Αύγουστο του ίδιου έτους συμμετείχε αρχικά σαν απλός στρατιώτης στην εξέγερση της Βαρσοβίας, που είχε σαν στόχο την απελευθέρωση της πόλης από δυνάμεις των Πολωνών και όχι από τους Σοβιετικούς που πλησίαζαν, κάτι που στη δεύτερη περίπτωση θα σήμαινε σίγουρα απώλεια της ανεξαρτησίας της Πολωνίας.

Οι Σοβιετικοί από την πλευρά τους, παρόλο που αρχικά φάνηκε να ευνοούν την εξέγερση τελικά σταμάτησαν την προέλασή τους πολύ κοντά στη Βαρσοβία, περιμένοντας από τους Γερμανούς να εξοντώσουν τους Πολωνούς πατριώτες, ώστε να μην αντιμετωπίσουν αργότερα αντίσταση οι ίδιοι.

Πράγμα που αναπόφευκτα έγινε, δηλαδή η εξέγερση καταπνίγηκε και ο Pilecki βρέθηκε για άλλη μια φορά κρατούμενος των Γερμανών, αυτή τη φορά σαν αιχμάλωτος πολέμου μέχρι τον Ιούλιο του 1945, οπότε απελευθερώθηκε και στάλθηκε στην Ιταλία για να ενταχθεί σε πολωνική στρατιωτική μονάδα που στάθμευε εκεί σαν τμήμα της Συμμαχικής δύναμης.

Όσο ήταν στην Ιταλία, ο Pilecki έγραψε ένα ακόμα κείμενο για το Άουσβιτς, σαν τελική έκθεση.

Τον Οκτώβριο του 1945 στάλθηκε από τον διοικητή της μονάδας του στην Πολωνία με σκοπό να ενημερώνει την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση, καθώς ήταν πλέον σαφές ότι η Πολωνία, αφημένη για δεύτερη φορά στην τύχη της (μάλλον στην ατυχία της) από τους συμμάχους της, (η πρώτη ήταν η μη αντίδραση στην εισβολή του 1939), δεν επρόκειτο να απαλλαγεί από τη σοβιετική παρουσία, δηλαδή ουσιαστικά τη σοβιετική κατοχή.

Τον Ιούνιο του 1946, ο Pilecki διατάχθηκε να φύγει από τη χώρα, καθώς οι δραστηριότητές του είχαν αποκαλυφθεί, αλλά αρνήθηκε και παρέμεινε στην Πολωνία συγκεντρώνοντας πληροφορίες για τη σοβιετική κατοχή και την τύχη πολλών παλαιών συντρόφων του , η οποία ήταν συνήθως φυλάκιση ή εκτέλεση.

Τον Μάιο του 1947 ήλθε η ώρα να συλληφθεί και ο ίδιος, και μετά από μια δίκη- παρωδία τον Μάρτιο του 1948 με κυριότερη κατηγορία αυτή της προδοσίας (έναντι του νέου κομμουνιστικού καθεστώτος) και συνεργασίας με τον «ιμπεριαλισμό», καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε μετά από μερικές ημέρες.

Ο Pilecki κατά τη δίκη – παρωδία του 1948, εμφανώς ταλαιπωρημένος από τις συνθήκες της πολύμηνης φυλάκισής του.

Κατά τη φυλάκισή του πριν από τη δίκη είχε βασανιστεί επανειλημμένα, αλλά δεν αποκάλυψε καμμιά επιβαρυντική πληροφορία για τους συντρόφους του.

Στην τελευταία συνάντηση με τη σύζυγό του, της αποκάλυψε ότι ουσιαστικά τον είχαν ήδη σκοτώσει, και ότι το Άουσβιτς σε σχέση με «αυτό» δεν ήταν τίποτα!

Τα τελευταία λόγια του πριν την εκτέλεση ήταν: «Ζήτω η ελεύθερη Πολωνία».

Ο τάφος του δεν έγινε γνωστός, αλλά μετά την πτώση του κομμουνισμού στην Πολωνία, στο στρατιωτικό κοιμητήριο της Βαρσοβίας τοποθετήθηκε μια αναμνηστική πλάκα στο όνομά του.

Ο Pilecki μαζί με τους συντρόφους του που καταδικάστηκαν στη δίκη - παρωδία του 1948 αποκαταστάθηκαν από την πολωνική κυβέρνηση τον Οκτώβριο του 1990, ενώ το 2006 του απονεμήθηκε το ανώτατο παράσημο της Πολωνίας και το 2013 προήχθη μετά θάνατον στον βαθμό του συνταγματάρχη.

Προτομή του Pilecki σε πάρκο στην Κρακοβία κοντά στο Άουσβιτς (επάνω), και (κάτω) δύο ταινίες που βασίζονται στη ζωή του, η πρώτη πολωνική και η δεύτερη παραγωγής του David Aaron Gray  για το History Channel.

Το 2012 εκδόθηκε το βιβλίο που αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, στο οποίο συγκεντρώνονται η δράση και οι αναφορές του Witold Pilecki για το Άουσβιτς, και του οποίου ο πλήρης τίτλος «Ο Εθελοντής του Άουσβιτς, πέρα από τη Γενναιότητα» ως προς το δεύτερο μέρος δεν θα μπορούσε να έχει καταλληλότερο αποδέκτη.

Γ. Μεταξάς

- 12 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944, Η ΞΕΧΑΣΜΕΝΗ ΕΠΕΤΕΙΟΣ

Η ημερομηνία αυτή, που είναι η επέτειος της απελευθέρωσης της Αθήνας από τη γερμανική Κατοχή, είναι πολύ λιγότερο γνωστή και περνά ουσιαστικά απαρατήρητη, ενώ αντίθετα όλοι γνωρίζουν την 28^η Οκτωβρίου του 1940 που είναι η επέτειος της κήρυξης του πολέμου, και η οποία γιορτάζεται ανελλιπώς και με λαμπρότητα.

Δεν πρέπει να είναι όμως σύμπτωση ότι η απελευθέρωση συνδέεται στην ιστορική μνήμη μας με τα «Δεκεμβριανά», τις διώξεις εναντίον της Αριστεράς και τον Εμφύλιο που ακολούθησε δύο χρόνια αργότερα

Αν είναι αλήθεια ότι πρέπει να μαθαίνουμε από τα λάθη μας, η περίοδος του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα μετά την Κατοχή θα έπρεπε να είναι το καλύτερο «σχολείο» για τις αδυναμίες μας σαν λαού, αλλά και ένα μάθημα για το πώς εξασφαλίζουν τα συμφέροντά τους τα ισχυρά και οργανωμένα κράτη.

Η ημέρα της απελευθέρωσης, στην Αθήνα.

Από το τέλος του 1942 είχαν οργανωθεί αντάρτικες ομάδες στα βουνά, καθώς εκεί το πλεονέκτημα των μηχανοκίνητων μονάδων των κατακτητών ουσιαστικά εκμηδενίζονταν, υπήρχαν πολλά φυσικά καταφύγια, αλλά και η τροφοδοσία των ανταρτών με τρόφιμα ήταν πιο εύκολη.

Δυστυχώς όμως, οι αντάρτικες ομάδες ειδικά έναν περίπου χρόνο πριν από την απελευθέρωση, μάχονταν περισσότερο μεταξύ τους παρά εναντίον των κατακτητών, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του συνταγματάρχη Δ. Ψαρρού αρχηγού της δημοκρατικής αντάρτικης ομάδας «σύνταγμα 5/42», από τον ΕΛΑΣ (το στρατιωτικό σκέλος του αριστερού θεωρητικά, αλλά κομμουνιστικού ουσιαστικά ΕΑΜ), τον Απρίλιο του 1944.

Ο συνταγματάρχης  Δ. Ψαρρός, συνιδρυτής της αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΚΑ, και αρχηγός της ομάδας «σύνταγμα 5/42», το όνομα του θρυλικού ευζωνικού συντάγματος του Πλαστήρα στη Μικρασιατική εκστρατεία.

Από την άλλη πλευρά οι δύο κύριες αντάρτικες ομάδες, του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ (αριστερής η πρώτη και δεξιάς ιδεολογίας η δεύτερη), βρίσκονταν σε μόνιμη διαμάχη και συχνά σε ένοπλη σύγκρουση, με μοναδική περίπτωση συνεργασίας τους (με την οργάνωση και πίεση των Βρετανών) την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, στις 25 Νοεμβρίου 1942.

Όμως το εντυπωσιακό αυτό σαμποτάζ, εξαιτίας σημαντικών καθυστερήσεων στη διοργάνωσή του δεν πέτυχε ουσιαστικά το βασικό στόχο του που ήταν η διακοπή ή επιβράδυνση της τροφοδοσίας των στρατευμάτων του Ρόμμελ που προέλαυναν στη Βόρεια Αφρική, αφού την εποχή της ανατίναξης ο Ρόμμελ βρίσκονταν ήδη σε υποχώρηση.

Στην ουσία λοιπόν, ο εορτασμός της επετείου του σαμποτάζ έχει να κάνει περισσότερο με τη συνεργασία (για πρώτη και τελευταία φορά!) των δύο αντίπαλων αντάρτικων ομάδων.

Λίγο πριν την απελευθέρωση πάντως, οι συγκρούσεις του ΕΛΑΣ γίνονταν κυρίως με τα Tάγματα Aσφαλείας που είχε οργανώσει η κατοχική κυβέρνηση για να μειώσει την επιρροή του ΕΛΑΣ, με αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλές ακρότητες και από τις δύο πλευρές.

Η γέφυρα του Γοργοπόταμου, μετά το σαμποτάζ.

Στο μεταξύ, καθώς η ήττα των Γερμανών μετά την απόβαση των Συμμάχων στη Σικελία (Ιούλιος 1943), τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας (Φθινόπωρο 1943) και την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία (Ιούνιος 1944) άρχισε να γίνεται βεβαιότητα, οι Βρετανοί που υποστήριζαν τις αντάρτικες ομάδες στην Ελλάδα με υλικό, χρήματα και ειδικούς στο σαμποτάζ, προσπάθησαν να φέρουν σε συνεννόηση τις αντίπαλες πολιτικά παρατάξεις.

Ο σκοπός ήταν, μετά την απελευθέρωση να αναλάβει μια κοινά αποδεκτή κυβέρνηση που θα διενεργούσε λίγο αργότερα εκλογές και στη συνέχεια δημοψήφισμα για την επάνοδο ή όχι του βασιλιά Γεωργίου Β’, καθώς διαφαίνονταν ότι η μεταπολεμική περίοδος δεν θα ευνοούσε ούτε τις βασιλείες ούτε τις αυτοκρατορίες.

Δύο διασκέψεις μεταξύ Ελλήνων και Βρετανών έγιναν για τον σκοπό αυτό, η πρώτη στο Λίβανο τον Μάιο του 1944 και η δεύτερη στην Καζέρτα της Ιταλίας τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους.

Η πρώτη διάσκεψη έγινε στη σκιά των γεγονότων που είχαν πρόσφατα προηγηθεί, δηλαδή της δολοφονίας του Ψαρρού και της ανταρσίας του ελληνικού στρατεύματος και στόλου στην Αίγυπτο, το οποίο δημιούργησε στους Βρετανούς σοβαρές αμφιβολίες για την αξιοπιστία των ελληνικών στρατευμάτων στη Βόρεια Αφρική.

Πάντως, μετά και τη δεύτερη διάσκεψη στην Καζέρτα, συμφωνήθηκε η κατ’ αρχήν συνεργασία μεταξύ των Ελλήνων απεσταλμένων για ομαλή μετάβαση εξουσίας στην προσωρινή κυβέρνηση που θα επέστρεφε στην απελευθερωμένη Ελλάδα.

Λίγες όμως ημέρες πριν οι Γερμανοί εκκενώσουν την Αθήνα, έγινε στις 9 Οκτωβρίου 1944 συνάντηση στη Μόσχα μεταξύ των Τσόρτσιλ και Στάλιν, στην οποία επικυρώθηκε και η περιβόητη μοιρασιά των Βαλκανικών χωρών σε σφαίρες επιρροής, αν και ανεπίσημες συζητήσεις γίνονταν ήδη από την άνοιξη του 1944, υπήρξαν μάλιστα και κάποιες διαρροές πληροφοριών που θα έπρεπε να ληφθούν σοβαρότερα υπόψην από τους Έλληνες.

Στάλιν και Τσόρτσιλ, στη Μόσχα, και το χαρτί της μοιρασιάς (κάτω).

Η Βρετανία, σαν κυρίως ναυτική δύναμη που είχε και σημαντικά συμφέροντα στην Εγγύς Ανατολή, ήθελε να εξασφαλίσει ότι θα είχε τον έλεγχο της Ελλάδας (και της Τουρκίας, η οποία όμως δεν εμπλέκονταν στη μοιρασιά), παραχωρώντας ουσιαστικά όλες τις άλλες Βαλκανικές χώρες στον έλεγχο της Σοβιετικής Ένωσης.

Και εδώ βρίσκεται η ουσία που δημιούργησε τα Δεκεμβριανά, και ένα χρόνο αργότερα τον κυρίως Εμφύλιο.

Γιατί ενώ οι «μεγάλοι» συμφώνησαν πολύ εύκολα για τη μοιρασιά, «ξέχασαν» να ενημερώσουν τους ενδιαφερόμενους (ο καθένας τους δικούς του).

Ο Τσόρτσιλ, προφανώς επειδή γνώριζε ότι η συμφωνία δεν ήταν και πολύ «δημοκρατική», μάλιστα αργότερα επικρίθηκε στις ΗΠΑ για την επιβολή της με τα όπλα τον Δεκέμβριο του 1944.

Ο Στάλιν, ο οποίος από την πλευρά του τήρησε το «γράμμα» της συμφωνίας και μάλιστα υποχρέωσε τους Βούλγαρους να αποσυρθούν από τη Μακεδονία, μάλλον άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν καθώς είχε κάθε συμφέρον να το κάνει.

Αν οι κομμουνιστές στην Ελλάδα έχαναν,δεν έχανε τίποτε, αν όμως κέρδιζαν χωρίς τη βοήθειά του, κέρδιζε την πιο στρατηγική χώρα των Βαλκανίων χωρίς κανείς να μπορεί να τον κατηγορήσει για μη τήρηση της συμφωνίας.

Έτσι, όταν οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου 1944 και στη συνέχεια προοδευτικά όλη την Ελλάδα, οι Βρετανοί απλά πήραν τη θέση τους, ειδικά στην Αθήνα που ήταν προφανώς και το κέντρο των εξελίξεων και στην οποία ο ΕΛΑΣ συγκέντρωνε τους μαχητές του για να καταλάβει την εξουσία, επειδή εκεί θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Βρετανούς ουσιαστικά με τους ίδιους όρους, καθώς ο ίδιος δεν διέθετε βαρύ οπλισμό.

Συνηθισμένη εικόνα από τα Δεκεμβριανά, η συγκεκριμένη στην οδό Κοραή εμπρός από το πανεπιστήμιο.

Η συνέχεια είναι πολύ γνωστή.

‘Εγιναν οι μάχες των Δεκεμβριανών και ο ΕΛΑΣ έχασε, ενώ μια σημαντική ευκαιρία για ειρηνική διέξοδο ήταν η Συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945, με την οποία ο ΕΛΑΣ ουσιαστικά αποστρατεύονταν.

Όμως η τότε κυβέρνηση και αυτές που ακολούθησαν, ενώ κέρδισαν τον πόλεμο έχασαν την ειρήνη, επιτρέποντας για περισσότερο από έναν χρόνο να γίνουν σκληρές διώξεις και αντίποινα εναντίον των κομμουνιστών, αλλά και γενικότερα των αριστερών.

Η υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας.

Οι διώξεις αυτές είχαν σαν αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να πάρουν τα βουνά με οπλισμό που είχαν παρακρατήσει, και υπό την ηγεσία του ιδιαίτερα φιλόδοξου Ν. Ζαχαριάδη (που είχε επιβιώσει από το στρατόπεδο του Νταχάου και επέστρεψε στην Ελλάδα τον Μάιο του 1945) να ξεκινήσουν την περίοδο του Εμφυλίου, που διήρκεσε από τον Φεβρουάριο του 1946 μέχρι τον Αύγουστο του 1949.

Ένας σημαντικός παράγοντας πάντως που «έδωσε τροφή» στις διώξεις εναντίων των αριστερών είναι και η απόφαση των ηγεσιών τους για τη μη συμμετοχή τους στις εκλογές του Μαρτίου του 1946, θεωρώντας ότι δεν εξασφαλίζονταν η αντικειμενικότητά τους, γεγονός όμως που στοχοποίησε τα μέλη τους στις διώξεις της Δεξιάς, τόσο στη διάρκεια του Εμφυλίου όσο και για πολλά ακόμα χρόνια μετά το τέλος του.

Και ενώ οι απώλειες της Ελλάδος στην Ιταλογερμανική εισβολή υπολογίζονται σε 15.000 στρατιωτικούς, οι απώλειες μόνο των ενόπλων και από τις δύο πλευρές στις μάχες των Δεκεμβριανών και του Εμφυλίου, ξεπερνούν τις 60.000!

Στον Δημοκρατικό Στρατό των ανταρτών υπηρέτησαν και πολλές γυναίκες, ισότιμα με τους άντρες.

Στο μεταξύ, από το τέλος του 1946 η Αγγλία έβλεπε ότι δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει στρατιωτικά και κυρίως οικονομικά την Ελλάδα, και «παραχώρησε» τον έλεγχό της στις ΗΠΑ.

Οι ΗΠΑ, έθεσαν γρήγορα (καλοκαίρι 1947) σε εφαρμογή ένα πολύ εκτεταμένο σχέδιο οικονομικής ενίσχυσης (σχέδιο Μάρσαλ), των χωρών που είχαν υποστεί τις συνέπειες του πολέμου.

Από την ενίσχυση αυτή η Ελλάδα πήρε ένα σημαντικό ποσό σε σχέση με τον πληθυσμό της παράλληλα με σύγχρονο πολεμικό εξοπλισμό, με βασική υποχρέωση να εξουδετερώσει την κομμουνιστική απειλή και φυσικά να προσδεθεί στη Δυτική Συμμαχία (αργότερα ΝΑΤΟ), και δευτερευόντως να κάνει επενδύσεις για να κινηθεί η οικονομία της.

Για τον ίδιο λόγο άλλωστε και η Τουρκία επωφελήθηκε από το σχέδιο Μάρσαλ, αν και το ποσό (σε απόλυτες τιμές) ήταν σημαντικά κατώτερο από αυτό της Ελλάδας καθώς δεν είχε υποστεί πολεμικές καταστροφές.

Η κατανομή (σε απόλυτα ποσά), της οικονομικής βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ευρώπη.

Δυστυχώς από τα χρήματα αυτά που δόθηκαν στην Ελλάδα πολύ λίγα έφτασαν στον μέσο Έλληνα, καθώς πολλά σπαταλήθηκαν ή μπήκαν στις τσέπες των ολίγων, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να ανακάμψει με δυσκολία, καθυστέρηση και βραδύτητα από την πολεμική περιπέτεια του Β’ΠΠ, σε σχέση με άλλες χώρες.
(Αξίζει η ανάγνωση της έκθεσης του Πολ Πόρτερ, σχετικά με τη διαχείριση των χρημάτων αυτών).

Και αν κάτι από αυτά θυμίζει την πρόσφατη οικονομική ιστορία της Ελλάδας μάλλον δεν πρόκειται για σύμπτωση, και αποδεικνύει ότι η Ιστορία διδάσκει πράγματι, αλλά μόνο όταν ψάχνουμε περισσότερο τις αποτυχίες μας, παρά τους θριάμβους μας.

Γ. Μεταξάς