- ΜΙΑ ΠΤΩΣΗ ΠΟΥ ΚΡΑΤΗΣΕ ΔΥΟΜΙΣΥ ΑΙΩΝΕΣ (Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ)

Η πτώση του Βυζαντίου ξεκίνησε ουσιαστικά με την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, από τους Σταυροφόρους.

Η παρακμή όμως του Βυζαντίου είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, με τον θάνατο του αυτοκράτορα Βασιλείου Β’, του γνωστού Βουλγαροκτόνου.

Το Βυζάντιο, την εποχή του θανάτου του Βασιλείου Β’

Ο Βασίλειος Β’, απεικονισμένος σαν άγιος.

Ο Βασίλειος Β’, όπως και ο Μ. Αλέξανδρος πολύ νωρίτερα, αν και εξαιρετικά πετυχημένοι στρατηλάτες οι ίδιοι, απέτυχαν ή αμέλησαν να εξασφαλίσουν ισχυρή διαδοχή, με αποτέλεσμα οι εμφύλιες διαμάχες των επιγόνων τους να γίνουν η αρχή του τέλους για το σπουδαίο έργο που οι ίδιοι είχαν υλοποιήσει.

Η περίοδος από τον θάνατο του Βασιλείου Β’ μέχρι και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, ανέδειξε σταδιακά τα ουσιαστικά προβλήματα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, που ήταν η διαμάχη μεταξύ γραφειοκρατών και στρατιωτικών, η παραμέληση της στρατιωτικής θητείας υπερ των μισθοφορικών στρατευμάτων, η εγκατάλειψη του στόλου και η έντονη στροφή αξιόμαχων ανδρών προς τον μοναχισμό.

Προοδευτικά, και με τη σταδιακή εγκατάλειψη του ναυτικού, η προσφυγή στις δύο ισχυρές ναυτικές δυνάμεις της εποχής, της Βενετίας και της Γένοβας, τις ανέδειξε σε «προστάτιδες» με το αζημίωτο βέβαια και μετέφερε στον έλεγχό τους το εμπόριο στο Αιγαίο, ενώ παράλληλα επέτρεψε στις δύο αυτές δημοκρατίες να δημιουργήσουν μέσα στην Κωνσταντινούπολη πλούσιες και ισχυρές παροικίες.

Αναπαράσταση της Κωνσταντινούπολης όπου δεσπόζει ο ιππόδρομος, δεξιά του το παλάτι, στο βάθος η Αγία Σοφία, ενώ η κυκλική πλατεία αριστερά είναι η πλατεία (forum) του Κωνσταντίνου.

Τα εντυπωσιακά τείχη της Κωνσταντινούπολης ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικά και απόρθητα στην εποχή πριν την κατασκευή μεγάλων κανονιών. Η αδυναμία τους βρίσκονταν στην κατασκευή τους από όχι πολύ ογκώδη υλικά (μέτριες σε μέγεθος πέτρες και τούβλα) που δεν μπόρεσαν να αντέξουν στα τεράστια βλήματα των μεγάλων κανονιών των Τούρκων.

Χάρτης των βασικών κτισμάτων της Κωνσταντινούπολης.

Σαν να μην έφταναν τα εσωτερικά προβλήματα, την περίοδο αυτή άρχισαν να προωθούνται από τα ανατολικά μέσα στη Μ. Ασία, οι Σελτσούκοι Τούρκοι.

Οι Βυζαντινοί, διαβλέποντας ότι δεν ήταν έτοιμοι να τους αντιμετωπίσουν στρατιωτικά προσπάθησαν αρχικά να τους χρησιμοποιήσουν σαν σύμμαχους για την εξασφάλιση των συνόρων τους, με τη συνηθισμένη βυζαντινή μέθοδο δηλαδή εξαγοράζοντάς τους.

Αυτή η μέθοδος δούλεψε για λίγο, αλλά όταν οι Σελτζούκοι αντιλήφθηκαν τη στρατιωτική αδυναμία του Βυζαντίου, τελικά επιδίωξαν τη σύγκρουση.

Το θρησκευτικό σχίσμα που είχε προηγηθεί (1054) δεν επέτρεψε να έλθει βοήθεια από τη Δύση, και έτσι η μάχη που δόθηκε το 1071 στο Μάτζικερτ, βαθειά στη νοτιοανατολική Μ. Ασία, είχε σαν αποτέλεσμα τη συντριβή του βυζαντινού στρατού (υπήρξε μάλλον και εσωτερική προδοσία) και τη σύλληψη του αυτοκράτορα Ρωμανού Διογένη.

Μία δεύτερη προσπάθεια από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό να αναχαιτήσει τους Σελτζούκους έναν αιώνα μετά  (1176) στο Μυριοκέφαλο, πολύ κοντύτερα τώρα στα Μικρασιατικά παράλια, απέτυχε επίσης, με αποτέλεσμα οι Σελτζούκοι να εδραιώσουν την παρουσία τους στην Μ. Ασία.

Χάρτης όπου φαίνονται οι τοποθεσίες Μάτζικερτ και Μυριοκέφαλο καθώς και η προέλαση των Σελτζούκων στην Μ. Ασία. Οι περιοχές που παρέμειναν στο Βυζάντιο φαίνονται με ανοιχτό μωβ χρώμα, στην επάνω και αριστερή πλευρά του χάρτη. Το Δορύλαιο (σήμερα Εσκισεχίρ) που επίσης διακρίνεται, ήταν σημαντικός σταθμός των βυζαντινών στρατευμάτων για τις επιχειρήσεις στη Μ. Ασία.

Η κατάληψη της Μ. Ασίας από τους Σελτζούκους στέρησε τους Βυζαντικούς από σημαντικούς πόρους, γεωργικούς και μεταλλευτικούς, με αποτέλεσμα η ήδη επιβαρημένη οικονομία του Βυζαντίου να δεχθεί σημαντικό πλήγμα.

Παρόλα αυτά, το Βυζαντινό κράτος εξακολουθεί να διατηρεί πολυάριθμους τίτλους και αξιώματα, ενώ οι φεουδάρχες άρχισαν να αποστερούν τη γη από τους μικροκαλλιεργητές και να γίνονται ρυθμιστικός παράγοντας του κράτους.

Σαν να μην έφταναν αυτά, ξεκινούν οι Σταυροφορίες τις οποίες οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες προσπαθούν να κρατήσουν μακριά από τα εδάφη της αυτοκρατορίας τους, αλλά η τελευταία (4^η) σταυροφορία στράφηκε απροκάλυπτα εναντίον της Κωνσταντινούπολης, με αποτέλεσμα την άλωσή της το 1204.

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι από τους αυτοκράτορες της περιόδου που εξετάζουμε στάθηκαν κατώτεροι των περιστάσεων, σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις ήταν αυτοί που προσκάλεσαν τα εχθρικά στρατεύματα εναντίον της Κωνσταντινούπολης, ώστε να καταλάβουν ή να ισχυροποιηθούν στον θρόνο.

 Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους, που λίγο διέφερε σε βιαιότητα από αυτή των Τούρκων 250 χρόνια αργότερα, δημιούργησε τέτοια απέχθεια του λαού προς τους Δυτικούς, ώστε όταν αργότερα οι Τούρκοι ήταν προ των πυλών, να μην ακούγεται παράλογη η προτίμηση προς αυτούς, έναντι των Λατίνων.

Οι επί μέρους αυτοκρατορίες, που δημιουργήθηκαν κατά την Λατινοκρατία.

Η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς έγινε το 1261 και ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος (ο πρώτος της δυναστείας των Παλαιολόγων) σφετερίσθηκε τον θρόνο από τον ανήλικο νόμιμο διάδοχο Ιωάννη Δ’ Λάσκαρη.

Η δυναστεία των Παλαιολόγων κυβέρνησε σε μια πολύ δύσκολη για την αυτοκρατορία εποχή, αλλά και οι εσωτερικές τους διαμάχες και ίντριγκες δεν διευκόλυναν καθόλου την κατάσταση, καθώς επιβάρυναν και έφθειραν ακόμα περισσότερο ένα κράτος που ήδη παρέπαιε.

Πάντως κατέβαλαν σημαντική προσπάθεια για να λάβουν βοήθεια από τη Δύση (ουσιαστικά από τον Πάπα) επιδιώκοντας την ένωση των εκκλησιών (σύνοδος Λυών το 1274 και σύνοδος Φερράρας –Φλωρεντίας το 1439), φθάνοντας μέχρι του σημείου να ασπαστεί το 1369 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος τον καθολικισμό.

Η ύστατη προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η διακήρυξη της ένωσης των εκκλησιών από τον τελευταίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο μέσα στην Αγία Σοφία τον Δεκέμβριο του 1452, λίγους μήνες δηλαδή πριν την πτώση της Πόλης.

Όλες αυτές οι προσπάθειες, όχι μόνον δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα για τη λήψη βοήθειας από τη Δύση, αλλά προκάλεσαν και διάσπαση στον λαό που χωρίστηκε με πάθος σε ενωτικούς και ανθενωτικούς.

Αλλά και οι συμμαχίες μέσω γάμων που επιδίωξαν οι Παλαιολόγοι δεν βρήκαν ανταπόκριση, καθώς η κατάρρευση της αυτοκρατορίας ήταν εμφανής και ακόμα περισσότερο η απομόνωσή της.

Το έμβλημα των Παλαιολόγων, που συνδύαζε τον αυτοκρατορικό δικέφαλο αετό με τα αρχικά της δυναστείας τους, στο κέντρο.

Βυζαντινός θώρακας. Παρατηρείστε την ασυμμετρία των «μανικιών», που διαφοροποιούνται ανάλογα με τον ρόλο των χεριών.

Το βασιλικό φλάμουλο, με τα τέσσερα «πυρέκβολα» που προστέθηκαν μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 και σημαίνουν: Βασιλεύς, Βασιλέων, Βασιλεύων, Βασιλευόντων.

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία (με μπλε), λίγο πριν την οριστική κατάλυσή της από τους

Τούρκους. Είναι χαρακτηριστική η διασπορά των λίγων εδαφών της.

Το μόνο θετικό της περιόδου αυτής ήταν μια πολιτιστική, πνευματική και επιστημονική άνθηση που έμεινε γνωστή σαν «Παλαιολόγεια Αναγέννηση», ήταν όμως αυτό που λιγότερο χρειάζονταν εκείνη την περίοδο η (κατ’ όνομα μόνο) αυτοκρατορία.

Έτσι, όταν στις αρχές Απριλίου του 1453 η Κωνσταντινούπολη βρέθηκε περικυκλωμένη από τουλάχιστον 150 000 φανατισμένους Τούρκους με ικανό και αποφασισμένο αρχηγό, ενώ μέσα από τα τείχη βρίσκονταν μόνο 8 500 στρατιώτες (σε συνολικό πληθυσμό 50 000) με τον αυτοκράτορα στον πλευρό τους και ακόμα πιο αποφασισμένοι να τα υπερασπιστούν, η κατάληξη δεν θα μπορούσε παρά αργά ή γρήγορα να είναι η κατάληψη της Πόλης.

Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου.

Η αυτοκρατορία του Βυζαντίου είχε εκείνες τις ημέρες του Μαΐου του 1453 την τελευταία ηρωϊκή αναλαμπή της, ενώ η λαμπρότητα των αυτοκρατόρων της διατηρήθηκε στην μνήμη των υπόδουλων μέσα από τον συμβολισμό της ενδυμασίας των επισκόπων, την οποία υιοθέτησαν μετά την Άλωση.

Πηγές: από την Εκπομπή «Η Μηχανή του Χρόνου», Η παρακμή του Βυζαντίου και 1453 η Άλωση της Πόλης.           

                                                                                    Γ. Μεταξάς