- ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. Η ΠΤΩΣΗ ΜΙΑΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΠΡΙΝ ΑΚΟΜΑ ΓΕΝΝΗΘΕΙ

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (ΠΠ), θεωρείται η πρώτη από τις μεγάλες καταστροφές που έπληξαν τον Ελληνισμό, και ενώ ήταν σαφώς καταστροφικός για την ηττημένη Αθήνα δεν ωφέλησε τελικά ούτε τους νικητές Σπαρτιάτες.

Τα ουσιαστικά αίτια του ΠΠ ήταν ότι μετά την απομάκρυνση του περσικού κινδύνου, στον Ελληνικό χώρο δημιουργήθηκαν δύο μεγάλες συμμαχίες, η Αθηναϊκή (Δηλιακή) και η Πελοποννησιακή, που η κάθε μία προσπαθούσε να αυξήση την επιρροή και την κυριαρχία της στις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις-κράτη.

Επί περίπου 50 χρόνια που ακολούθησαν τη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) και την οριστική ήττα των Περσών, διατηρείτο μια σχετικά ειρηνική ισορροπία, που ενισχύθηκε από τις «τριακοντούτεις σπονδές» το 445 πΧ.

Και ενώ η ειρηνική αυτή περίοδος επέτρεψε την ανάπυξη της Αθήνας (ο γνωστός «χρυσούς αιών», αν και στην πραγματικότητα διάρκεσε μόνο 50 χρόνια), η δημοκρατική Αθήνα άρχισε να μην συμπεριφέρεται καθόλου δημοκρατικά προς τους ίδιους τους συμμάχους της.

Αποκορύφωμα αυτής της συμπεριφοράς ήταν η μεταφορά του κοινού ταμείου των Ελλήνων που είχε δημιουργηθεί για τις ανάγκες ενδεχόμενου νέου πολέμου εναντίον των Περσών, από τους Αθηναίους στην πόλη τους, κάτι φυσικά που δεν άρεσε καθόλου στους υπόλοιπους Έλληνες ακόμα και στους συμμάχους της Αθήνας.

Οι δύο συμμαχίες, η Αθηναϊκή (Δηλιακή) και η Πελοποννησιακή

Η αφορμή για σύγκρουση δόθηκε όταν η Κέρκυρα, αν και αποικία της Κορίνθου, ήλθε σε σύγκρουση με τη δεύτερη για τον έλεγχο του εμπορίου προς τη νότια Ιταλία και ζήτησε τη βοήθεια των Αθηναίων.

Η Αθήνα έστειλε κατά την άποψή της «αμυντική» βοήθεια, που δεν έπεισε όμως τους Κορίνθιους οι οποίοι συγκάλεσαν συμβούλιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας για το θέμα αυτό, αλλά και για άλλες αυθαιρεσίες της Αθηναϊκής Συμμαχίας όπως η εκδίωξη των Αιγηνιτών και ο ναυτικός αποκλεισμός των Μεγάρων, «αιώνιων» αντίπαλων των Αθηνών.

Οι όροι όμως που έθεσε η Πελοποννησιακή Συμμαχία απορρίφθηκαν από τους Αθηναίους και οι εχθροπραξίες ξεκίνησαν το 431 πΧ, με περιοδικές εισβολές  των Σπαρτιατών στην Αττική τις οποίες οι Αθηναίοι αντιμετώπιζαν με απόσυρση στην ασφάλεια των Μακρών Τειχών, χρησιμοποιώντας με τη σειρά τους το ισχυρό ναυτικό τους για να μεταφέρουν τον πόλεμο στα παράλια της Πελοποννήσου.

Στο τέλος του 1^ου έτους του ΠΠ εκφωνήθηκε ο Επιτάφιος λόγος του Περικλή, προς τιμή των νεκρών Αθηναίων οπλιτών.

Λίγο αργότερα όμως ξέσπασε στην Αθήνα λοιμός, ο οποίος στα 5 περίπου έτη που διήρκεσε αποδεκάτισε την πόλη, με θύμα της και τον ίδιο τον Περικλή.

Παρόλα αυτά, οι Αθηναίοι στα πρώτα αυτά έτη του ΠΠ είχαν στρατιωτικές επιτυχίες, καταφέρνοντας μάλιστα να αιχμαλωτίσουν αρκετούς Σπαρτιάτες οπλίτες στη Σφακτηρία, κάτι που κλόνισε σημαντικά το ηθικό της Σπάρτης. 

 Σπαρτιατική φάλαγγα. Με το εγκάρσιο λοφίο ο αρχηγός (συνήθως ο βασιλιάς), τιμητικά πλαισιωμένος από δαφνοστεφανωμένους Σπαρτιάτες ολυμπιονίκες.

Καθώς ο πόλεμος μεταφέρονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας ανάλογα με τις συμμαχίες που υπήρχαν, και καθώς κατά τη διάρκεια των μαχών αυτών σκοτώθηκαν οι φιλοπόλεμοι ηγέτες των Αθηναίων Κλέων και των Σπαρτιατών Βρασίδας, άνοιξε ο δρόμος για τον μετριοπαθή Νικία και τον Πλειστοάνακτα αντίστοιχα, για να συνάψουν το 421 πΧ «πεντηκονταετή» ειρήνη.   

Μόνο ειρηνική δεν ήταν όμως αυτή η περίοδος, αφου λίγα χρόνια μετά (το 418 πΧ) το Άργος, με την υποστήριξη της Αθηναϊκής Συμμαχίας συγκρούστηκε με τους Λακεδαιμονίους στη Μαντινεία*, με αποτέλεσμα να ηττηθεί.

* Υπήρξε και δεύτερη μάχη στη Μαντινεία αρκετές δεκαετίες αργότερα (362 πΧ)  μεταξύ Θηβαίων και Σπαρτιατών, όπου νίκησαν οι Θηβαίοι χάνοντας όμως τον Επαμεινώνδα.

Δύο χρόνια μετά (το 416 πΧ), οι Αθηναίοι έπνιξαν στο αίμα τη Μήλο, που δεν θέλησε να προσχωρήσει στην Αθηναϊκή Συμμαχία.

Τα επιχειρήματα των εκπροσώπων των δύο αντιπάλων, που από την πλευρά των Αθηναίων αποτελούν ένα κυνικό δείγμα «ρεαλιστικής πολιτικής», κατέγραψε στις «Ιστορίες» του ο Θουκυδίδης.

Τα Μακρά Τείχη των Αθηνών.

Στο μεταξύ, στην πολιτική ζωή των Αθηνών εμφανίζεται ο Αλκιβιάδης, ένα άτομο πολύ φιλόδοξο που τον χαρακτήριζε ένα ιδιόμορφο μίγμα ικανοτήτων και αθλιοτήτων.

Ο Αλκιβιάδης, είχε την ενδεχομένως στρατηγικά σωστή ιδέα να προτείνει τη μεταφορά του πολέμου στις ελληνικές πόλεις της Σικελίας, υπολογίζοντας προφανώς στην μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της Αθηναϊκής Συμμαχίας.

Έτσι και έγινε, αλλά φθάνοντας ο Αθηναϊκός στόλος στη Σικελία, ο Αλκιβιάδης ανακλήθηκε στην Αθήνα, για ιεροσυλία (ακρωτηριασμός των Ερμαϊκών στηλών), στην οποία δόθηκε πολύ μεγάλη έκταση από τους εχθρούς του.

Ο Αλκιβιάδης αντί να γυρίσει στην Αθήνα, προτίμησε να καταφύγει στη Σπάρτη και να προσφέρει εκεί τις στρατηγικές συμβουλές του!

Μεταξύ των οποίων, ήταν η αποστολή Σπαρτιατικού στόλου στη Σικελία εναντίον των Αθηναίων και η οχύρωση της Δεκέλειας λίγο έξω από την Αθήνα, ώστε να αποκοπεί η πόλη από την αγροτική ενδοχώρα της.

Και οι δύο συμβουλές ήταν στρατηγικά σωστές όπως αποδείχθηκε (για τους Σπαρτιάτες), μια και οι Αθηναίοι έπαθαν καταστροφή στη Σικελία (πέρα από την απουσία του εμπνευστή της εκστρατείας Αλκιβιάδη, είχαν και την ατυχία να αντιμετωπίζουν τον ικανότατο Σπαρτιάτη στρατηγό Γύλιππο), ενώ η παρουσία των Σπαρτιατών στη Δεκέλεια απέκοψε τη βασική οδό εφοδιασμού των Αθηναίων με αγροτικά προϊόντα.

Όμως ο Αλκιβιάδης κατάφερε να στρέψει εναντίον του και τους Σπαρτιάτες, αλλά βρήκε νέο καταφύγιο στους Πέρσες, τους οποίους και πάλι εύστοχα (για τους Πέρσες φυσικά) συμβούλευσε να διατηρήσουν τον πόλεμο Αθηναίων και Σπαρτιατών χρησιμοποιώντας τους «τοξότες» τους*.

* Παραφράζοντας τη φράση του Αγησίλαου, βασιλιά των Σπαρτιατών, ο οποίος μετά από περίπου μισό αιώνα (349 πΧ) και ενώ νικούσε τους Πέρσες στη Μικρά Ασία, ανακλήθηκε στην Σπάρτη καθώς οι Πέρσες χρησιμοποίησαν το πιο αποτελεσματικό τους όπλο, τους χρυσούς δαρεικούς, που στη μια πλευρά τους είχαν την εικόνα ενός τοξότη.

Η «Λυσιστράτη» ανέβηκε το 411 πΧ. Νωρίτερα (425 πΧ) είχαν παιχτεί οι Αχαρνείς, και το 421 πΧ η Ειρήνη, στην προσπάθεια του Αριστοφάνη να υπενθυμίσει στους Αθηναίους τα δεινά του πολέμου, σατυρίζοντά τα. Στην εικόνα, σύγχρονο κόμικ της «Λυσιστράτης».

Στο μεταξύ στην Αθήνα, το 411 πΧ οι αποτυχίες των δημοκρατικών προκάλεσαν ολιγαρχικό πραξικόπημα (έβαλε το ...χέρι του και ο Αλκιβιάδης, ώστε να προετοιμάσει την επιστροφή του στην Αθήνα), για να επανέλθει σταδιακά η Αθήνα στη δημοκρατία μετά τη νίκη στη ναυμαχία στην Κύζικο (με τη συμμετοχή του ... Αλκιβιάδη στην πλευρά των Αθηναίων), το 410 πΧ.

Από τη εποχή αυτή και μέχρι το τέλος του ΠΠ, οι καθοριστικές συγκρούσεις γίνονται στη θάλασσα μεταξύ των στόλων της δύο παρατάξεων, με αυτόν της Πελοποννησιακής Συμμαχίας να έχει ναυπηγηθεί βασικά με χορηγίες των ... Περσών, που συμμετέχουν και στρατιωτικά πλέον στο πλευρό των Πελοποννησίων.

Το 406 πΧ ο σπαρτιατικός στόλος ηττήθηκε στη μάχη των Αργινουσών, αλλά οι Αθηναίοι διέπραξαν το ατόπημα να καταδικάσουν σε θάνατο τους οκτώ νικητές στρατηγούς τους, από τους οποίους εκτελέσθηκαν οι έξη ενώ δύο αυτοεξορίσθηκαν.

Ο μόνος που δεν συνηγόρησε σ’αυτή την άδικη απόφαση των Αθηναίων ήταν ο Σωκράτης, ο οποίος επτά χρόνια αργότερα θα καταδικάζονταν και ο ίδιος επίσης άδικα, σε θάνατο.

Ο πελοποννησιακός στόλος πήρε τη «ρεβάνς» την επόμενη χρονιά στη ναυμαχία των Αιγός Ποταμών, αιχμαλωτίζοντας όλα σχεδόν τα πλοία των Αθηναίων (παρά τις σωστές και πάλι συμβουλές του Αλκιβιάδη προς τους Αθηναίους, που δεν λήφθηκαν όμως υπόψη), με αποτέλεσμα μετά από λίγο να αποκλειστεί η Αθήνα και από τη θάλασσα (από την ξηρά ήταν ήδη αποκλεισμένη στη Δεκέλεια), οπότε το 404 πΧ η Αθήνα παραδέχθηκε την ήττα της και συνθηκολόγησε.

Οι ναυτικές επιχειρήσεις, κατά την τελευταία φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Την ίδια χρονιά δολοφονήθηκε ο Αλκιβιάδης, ο οποίος είχε καταφύγει και πάλι στους Πέρσες ζητώντας την υποστήριξή τους για ... λογαριασμό των Αθηναίων αυτή τη φορά, μάλλον κατόπιν ενεργειών των Σπαρτιατών.

Το τέλος του ΠΠ βρίσκει την Αθήνα ουσιαστικά κατεστραμμένη αλλά και τη νικήτρια Σπάρτη εξαντλημένη.

Παρόλα αυτά, όταν οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών ζήτησαν την πλήρη καταστροφή των Αθηνών οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν, τόσο εξαιτίας των υπηρεσιών που είχε προσφέρει η Αθήνα στους περσικούς πολέμους, όσο και γιατί έβλεπαν ότι η Σπάρτη μόνη της ήταν «λίγη» για να αναλάβει τις τύχες όλης της Ελλάδας.

Αν θα πρέπει να αποδώσουμε ευθύνες για τον καταστροφικό αυτόν πόλεμο που κράτησε με μικρά διαλείμματα 27 χρόνια, μάλλον πρέπει να κοιτάξουμε προς την πλευρά των Αθηναίων, οι οποίοι είχαν μια σαφώς αλαζονική και συχνά άδικη συμπεριφορά προς τις άλλες πόλεις, αλλά και προς τους δικούς τους ανθρώπους (αρπαγή του κοινού ταμείου της Δηλιακής Συμμαχίας, «εμπάργκο» των Μεγάρων, σφαγή των Μηλίων, καταδίκη σε θάνατο των οκτώ στρατηγών των Αργινουσών), που έφθανε στα όρια της Ύβρεως.

Ο πρόωρος θάνατος του Περικλή και η άνοδος του Αλκιβιάδη δεν βοήθησαν καθόλου στο να πρυτανεύσει η λογική, με αποτέλεσμα μια εν δυνάμει αυτοκρατορία να καταρρεύσει πριν ακόμα γεννηθεί.

Γ. Μεταξάς