- H "ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ" ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΛΕΟΝ ΘΕΡΕΜΙΝ

Ο Λέον Θέρεμιν (Leo Theremin, στα αγγλικά) γεννήθηκε το 1896 στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας, έχοντας Γαλλο-γερμανική καταγωγή.

Από μικρός έδειξε ιδιαίτερη κλίση προς τις ηλεκτρονικές κατασκευές και μάλιστα στην τελευταία τάξη του σχολείου του κατασκεύασε ένα πηνίο Tesla, τάσης ενός εκατομμυρίου βόλτ.

Τη στρατιωτική του θητεία το 1916, πέτυχε να τη συνδυάσει με σπουδές μηχανικής και ηλεκτρονικής.

Παρόλο που η Ρωσία ζούσε εκείνη την εποχή την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο Θέρεμιν κατόρθωσε να βρεί απασχόληση σε πανεπιστημιακό εργαστήριο, όπου ασχολήθηκε ειδικότερα με τους ταλαντωτές υψηλής συχνότητας.

Μία από τις εργασίες του αφορούσε στην κατασκευή ενός ανιχνευτή κίνησης χρησιμοποιώντας ένα υψίσυχνο ταλαντωτή, ενώ είχε εφοδιάσει τη συσκευή και με ένα κύκλωμα ηχητικής προειδοποίησης.

Και είναι στη διάρκεια αυτών των δοκιμών, που παρατήρησε ότι κινώντας το χέρι του εμπρός από την κεραία ανίχνευσης, άλλαζε η συχνότητα του ήχου.

Συνέχισε να πειραματίζεται με τη συσκευή, που στην τελική μορφή της κατέληξε σ’ ένα όργανο με το οποίο μπορούσε κανείς να το δημιουργήσει «διαστημικούς» ήχους, χωρίς να χρειάζεται να το αγγίζει με κανέναν τρόπο.

Φωτογραφία: By Hutschi - Self-photographed, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=422180 
Σύγχρονη συσκευή theremin. Πλησιάζοντας το δεξί χέρι στη κατακόρυφη «κεραία» αυξάνεται η συχνότητα του ήχου, ενώ όσο πλησιάζουμε το χέρι στην αριστερή «κεραία – βρόχο», μειώνεται η έντασή του.

Το 1925 ο Θέρεμιν πήγε στη Γερμανία για να προωθήσει τη συσκευή του (που τελικά πήρε το όνομά του - theremin), ενώ παράλληλα πειραματίστηκε και με την αρχή της ασύρματης μετάδοσης τηλεοπτικών εικόνων.

Το 1927 βρέθηκε στις ΗΠΑ, όπου ασχολήθηκε με την προώθηση της theremin, σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα παίζοντας και ο ίδιος, ενώ το 1930 δόθηκε συναυλία στο Carnegie Hall από δέκα μουσικούς με συσκευές theremin.

Ένας από τους υποστηρικτές του ήταν και ο Α. Αινστάιν, σαν μουσικός «συνάδελφος», δηλαδή ερασιτέχνης βιολιστής.

Ο Θέρεμιν δημιουργεί μουσική εμπρός σε μια συσκευή theremin της εποχής του.

Το 1938 ο Θέρεμιν απροειδοποίητα επέστρεψε στην Σοβιετική Ένωση (για φορολογικούς λόγους όπως αποδείχθηκε αργότερα), αλλά οι Σοβιετικοί δεν τον δέχτηκαν με «ανοιχτές αγκάλες».

Αντίθετα, τον έθεσαν σε περιορισμό σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, του έδωσαν όμως τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί ένα κρυφό εργαστήριο ηλεκτρονικής, προκειμένου να κατασκευάσει κατασκοπευτικές συσκευές.

Δική του είναι η συσκευή παρακολούθησης συνομιλιών από απόσταση και μέσα από τζάμι, που λειτουργεί ανιχνεύοντας τις δονήσεις του τζαμιού.

Μάλιστα εκείνη την εποχή λειτουργούσε με υπέρυθρη ακτινοβολία, ενώ σήμερα χρησιμοποιούνται τα πολύ ακριβέστερα laser.

Μια άλλη συσκευή ηχητικής παρακολούθησης που κατασκεύασε, τοποθετήθηκε μέσα σε ένα μεγάλο ξυλόγλυπτο που αναπαριστούσε την επίσημη σφραγίδα των ΗΠΑ, και το οποίο προσφέρθηκε το 1945 σαν δώρο στην αμερικανική πρεσβεία της Μόσχας, δίνοντας ακουστική πρόσβαση στους Σοβιετικούς, μέχρι το 1952 που εντοπίσθηκε κατά σύμπτωση.

“The thing”. Ο «κοριός» που είχε τοποθετηθεί μέσα στο ξυλόγλυπτο που προσφέρθηκε σαν «Δούρειος Ίππος» στην αμερικανική πρεσβεία στη Μόσχα.

Η θέση της συσκευής με την κεραία της στο ξυλόγλυπτο, φαίνεται στη δεξιά «διάφανη» όψη του ξυλόγλυπτου.

Αργότερα ο Θέρεμιν εργάστηκε για 10 χρόνια στη Μουσική Ακαδημία της Μόσχας, αλλά απολύθηκε όταν ο νέος διευθυντής της δεν εντυπωσιάστηκε από την ηλεκτρονική μουσική του, δηλώνοντας: «Ο ηλεκτρισμός δεν είναι κατάλληλος για μουσική, αλλά για ηλεκτροπληξία!»

Γεγονός είναι πάντως ότι οι ήχοι της συσκευής theremin είναι κάπως «διαστημικοί» ή «απόκοσμοι», και χρησιμοποιούνται συνήθως για μουσική επένδυση ταινιών τρόμου, ή επιστημονικής φαντασίας.

Το 1970, ο Θέρεμιν έγινε καθηγητής της Φυσικής στο πανεπιστήμιο της Μόσχας, και το 1989 συνοδευόμενος από την κόρη του ξεκίνησε μια περιοδεία στη Γαλλία και κατόπιν τις ΗΠΑ, ενώ το 1993 έκανε μια μουσική επίδειξη με τη συσκευή του στη Βασιλική Ακαδημία της Χάγης.

Πέθανε το ίδιο έτος στη Μόσχα, σε ηλικία 97 ετών.

Εικόνα: By DF5GO - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=30234604

Η συσκευή thermin αποτελείται από τρία μέρη. Με κίτρινο, το τμήμα όπου διαμορφώνεται η συχνότητα του ήχου και περιλαμβάνει έναν ταλαντωτή σταθερής συχνότητας γύρω στα 500 kHz (reference), και έναν μεταβλητής συχνότητας (pitch) η συχνότητα του οποίου βρίσκεται κατ’ αρχήν κοντά στου πρώτου. Η συχνότητα όμως αυτή εξαρτάται και από την χωρητικότητα C ενός κυκλώματος LC η οποία επιρρεάζεται από την παρουσία ενός χεριού κοντά στην κατακόρυφη κεραία (pitch antenna). Οι συχνότητες των δύο ταλαντωτών συγκρίνονται, και το αποτέλεσμα (η διαφορά τους) φιλτράρεται και προωθείται προς τον ενισχυτή στο κόκκινο (τρίτο) τμήμα.

Το δεύτερο τμήμα (μπλε), αποτελείται από έναν μόνον ταλαντωτή, η συχνότητα του οποίου εξαρτάται επίσης από την χωρητικότητα C ενός (άλλου) κυκλώματος LC, η οποία επίσης επιρρεάζεται από την παρουσία ενός χεριού κοντά στην κεραία – βρόχο (volume antenna), και μάλιστα με τρόπο ώστε όσο το χέρι απομακρύνεται τόσο να δυναμώνει ο ήχος. Η ταλάντωση αυτή φιλτράρεται και παράγεται ένα σήμα που εξαρτάται από τη συχνότητά της, που στη συνέχεια προωθείται προς τον ενισχυτή στο κόκκινο (τρίτο) τμήμα, με τρόπο ώστε να ρυθμίζει την ενίσχυσή του.

Οπότε το σήμα που έχει εισέλθει στον ενισχυτή από το κίτρινο τμήμα ενισχύεται τελικά σύμφωνα με το σήμα που δέχεται ο ενισχυτής από το μπλε τμήμα, και το τελικό αποτέλεσμα προωθείται προς το ηχείο.

Είναι τώρα φανερό ότι οι δύο «κεραίες» δεν είναι πραγματικές κεραίες ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, αλλά ουσιαστικά τμήματα πυκνωτών, η τιμή των οποίων μεταβάλλεται από την παρουσία του χεριού στην περιοχή τους, παίζοντας (το χέρι μαζί με το σώμα) το ρόλο της «γείωσης».

Γ. Μεταξάς