- Ο ΤΟΥΡΚΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΞΕΓΕΛΑΣΕ ΤΟΝ ΠΟΕ (ΤΑ ΑΥΤΟΜΑΤΑ)

Αν και σήμερα θεωρείται αυτονόητο ότι είμαστε εξοικιωμένοι με τους αυτόματους μηχανισμούς και τα ρομπότ, είναι ενδιαφέρον να θυμόμαστε ότι η προσπάθεια για αυτόματους μηχανισμούς και μάλιστα ανθρωπόμορφους είναι πολύ παλιά.

Μάλιστα, την περίοδο μεταξύ του 18^ο και 19^ο αιώνα κατασκευάστηκαν πολύ αξιόλογοι αυτόματοι μηχανισμοί, προφανώς καθαρά μηχανικοί, που ακόμα και σήμερα προκαλούν τον θαυμασμό.

Φυσικά η λέξη «ρομπότ» δεν είχε επινοηθεί ακόμα, καθώς πρώτος τη χρησιμοποίησε ο Τσέχος θεατρικός συγγραφέας Κάρελ Τσάπεκ το 1920, με την έννοια του «χαμάλη».

Πριν από τον Τσάπεκ, η λέξη που εξέφραζε τους μηχανισμούς που μιμούνταν την μορφή και την κίνηση ανθρώπων αλλά και ζώων, ήταν η ελληνική «αυτόματο» και σαν ένας από τους πρώτους τέτοιους (φανταστικούς ακόμα) μηχανισμούς από την εποχή της ελληνικής μυθολογίας αναφέρεται ο Τάλως, ο χάλκινος γίγαντας που περιπολούσε και προστάτευε την Κρήτη.

Αρχαίο κρητικό νόμισμα που βρέθηκε στη Φαιστό, με την παράσταση του Τάλω.

Πραγματικά αυτόματα όμως, με την έννοια της λειτουργικής μηχανικής κατασκευής δημιουργήθηκαν κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, και μάλιστα η ανακάλυψη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων έχει αποδείξει ότι λεπτοί και πολύπλοκοι μηχανισμοί με γρανάζια και άξονες ήταν απολύτως μέσα στις δυνατότητες των τεχνιτών της εποχής εκείνης.

Από τους γνωστότερους κατασκευαστές αυτομάτων εκείνης της περιόδου ήταν οι Κτησίβιος και Ήρων από την Αλεξάνδρεια, που πρόσφεραν συχνά τις υπηρεσίες τους (κυρίως ο δεύτερος) προς τους ιερείς για τη δημιουργία υποβλητικής ατμόσφαιρας για την ενίσχυση του θρησκευτικού αισθήματος του κοινού (και των εσόδων των ιερέων).

Αντίθετα, οι Ρωμαίοι δεν εκτιμούσαν ιδιαίτερα τους λεπτούς μηχανισμούς και τις εξεζητημένες κατασκευές, προτιμώντας το πολύ πιο πρακτικό δομικό πεδίο για να δείξουν το ταλέντο τους και τις αρένες για να ικανοποιήσουν τα γούστα τους.

Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι η κατασκευή αυτόματων γνώρισε σημαντική ανάπτυξη από τους Άραβες και Κινέζους (και κάποιους Ιταλούς) κατά τον Μεσαίωνα, για να επιστρέψει δυναμικά στην Ευρώπη με την Αναγέννηση.

Ο Φρειδερίκος ο Μέγας μάλιστα (μέσα του 18^ου αιώνα) ήταν φανατικός οπαδός τους, ενώ η περίοδος 1860 – 1910 θεωρείται η «χρυσή εποχή των αυτόματων» με τους περισσότερους κατασκευαστές να συγκεντρώνονται στο Παρίσι, ενώ όσα έργα τους έχουν επιζήσει μέχρι σήμερα είναι περιζήτητα από τους συλλέκτες.

Γύρω στο 1200 μάλιστα ένας Άραβας κατασκεύασε έναν μηχανικό τυμπανιστή, με τον ήχο να παράγεται με την ίδια αρχή σύμφωνα με την οποία παίζουν τα μηχανικά πιάνα μέχρι και σήμερα.

Πάντως, στο πρακτικό πεδίο τα αυτόματα θεωρείται ότι συνεισέφεραν στην ανάπτυξη μηχανισμών και δεξιοτήτων, που αξιοποιήθηκαν στην κατασκευή των πρώτων μηχανικών αργαλειών κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση τον 19^ο αιώνα.

Ο Κάρελ Τσάπεκ (1890 – 1938) επάνω, και ο Wolfgang von Kempelen (1734 – 1804) κάτω.

Ένα αυτόματο που έκανε μεγάλη εντύπωση και καριέρα στην Ευρώπη για να συνεχίσει και στις ΗΠΑ, ήταν ο «Τούρκος που παίζει σκάκι», που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1770 από τον Ουγγρικής καταγωγής Wolfgang von Kempelen στην αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία, στο γνωστό ανάκτορο Schönbrunn κοντά στη Βιέννη.

Σύγχρονη αναπαράσταση το 1989 του «Τούρκου που παίζει σκάκι» από τον John Gaughan, που ξόδεψε 120.000$ και 5 χρόνια εργασίας για την ανακατασκευή του αυτόματου. Το σκάκι είναι το αυθεντικό, το μόνο που διασώθηκε από το πρωτότυπο.

Η κατασκευή παρουσίαζε ένα ανθρώπινο ομοίωμα σε φυσικό μέγεθος με χαρακτηριστικά και ρούχα που παρέπεμπαν σε Τούρκο.

Ήταν καθισμένος εμπρός από ένα σχετικά μεγάλο έπιπλο του οποίου όλοι οι χώροι είχαν πόρτες ή συρτάρια που άνοιγαν για να αποκαλύψουν τους πολύπλοκους μηχανισμούς που έκρυβαν, ενώ εμπρός του είχε μία σκακιέρα στην οποία αντιμετώπιζε με επιτυχία ακόμα και αρκετά καλούς αντίπαλους.

Φυσικά σήμερα μια «σκεπτόμενη μηχανή» εκείνης της εποχής μοιάζει αδιανόητη, αλλά η ανθρωπότητα ζούσε τότε σε μια περίοδο που η επιστήμη έκανε σημαντικές προόδους και τίποτα δεν θεωρείτο απίθανο.

Αφού ο Kempelan εντυπωσίασε την Μαρία Θηρεσία, ξεκίνησε περιοδεία στην Ευρώπη με πρώτο σταθμό το Παρίσι, όπου μάλιστα ο τελευταίος αντίπαλος του «Τούρκου» πριν μεταφερθεί στο Λονδίνο ήταν ο Β. Φρανκλίνος, πρέσβης τότε στη Γαλλία των νεοσύστατων ΗΠΑ.

Μετά το Λονδίνο η περιοδεία συνεχίστηκε σε πόλεις της Γερμανίας και της Ολλανδίας, ενώ το 1804 ο γιός του Kempelan πούλησε το μηχάνημα στον J. N. Mälzel, έναν Βαυαρό μουσικό.

Το 1809, ο Ναπολέων Βοναπάρτης έπαιξε στο Schönbrunn σκάκι με τον Τούρκο, αλλά ο φιλύποπτος Κορσικανός κάτι υποψιάστηκε και προσπάθησε με «ζαβολιές» να αποκαλύψει το μυστικό της σκακιστικής δεινότητας του αυτόματου, χωρίς όμως τελικά να τα καταφέρει.

Το 1811 ο Mälzel περιόδευσε με τον Τούρκο στο Μιλάνο όπου αρχικά τον πούλησε αλλά λίγο αργότερα μετάνιωσε και τον ξαναγόρασε, για να συνεχίσει τις περιοδείες στο Παρίσι και το Λονδίνο.

Το 1826 μετέφερε τη συσκευή στις ΗΠΑ και συγκεκριμένα στη Ν. Υόρη, όπου δημιούργησε μία έκθεση στην οποία παρουσίαζε τον Τούρκο και άλλα αυτόματα.

Ενδιάμεσα όμως έκανε και περιοδείες, και σε μία απ’ αυτές και ενώ βρίσκονταν στο Richmond της Βιρτζίνια είχε την ευκαιρία να περιεργαστεί τον Τούρκο ο Edgar Allan Poe, ο οποίος βάσιμα υπέθεσε ότι υπήρχε κρυμμένος άνθρωπος στο εσωτερικό του, χωρίς όμως να μπορέσει να εξηγήσει τον τρόπο λειτουργίας της συσκευής.

Αν ο Πόε μπορούσε να δεί το εσωτερικό του Τούρκου θα έβλεπε αυτή την εικόνα. Μάλιστα, ο εκάστοτε παρουσιαστής της συσκευής άνοιγε διαδοχικά όλα τα ανοίγματα της συσκευής για να δείξει ότι στο εσωτερικό της δεν βρίσκονταν παρά πολύπλοκοι μηχανισμοί, αλλά δεν τα άνοιγε όλα μαζί, οπότε ο κρυμμένος σκακιστής (συνήθως ένα μαίτρ του είδους) καθισμένος επάνω σε μία σανίδα που ολίσθαινε, μετακινούνταν ώστε να παραμένει κάθε φορά αθέατος.

Οι πολύπλοκοι μηχανισμοί, συνήθως ωρολογιακοί, δεν είχαν ουσιαστική λειτουργία παρά μόνο τη δημιουργία εντυπώσεων στο κοινό.

Τα πιόνια του σκακιού είχαν μαγνήτη στο κάτω μέρος τους, ενώ στο κάτω μέρος της σκακιέρας που ήταν ενσωματωμένη στο έπιπλο υπήρχαν χαραγμένα αντίστοιχα τετράγωνα, έτσι ώστε ο κρυμμένος σκακιστής να ανιχνεύει την κάθε κίνηση.

Το 1838 ο Mälzel πέθανε ξαφνικά και ο Τούρκος πέρασε στα χέρια του φίλου του John Ohl και στη συνέχεια του γιατρού J. K. Mitchell από τη Φιλαδέλφεια, ο  οποίος δώρησε τελικά τη συσκευή στο Κινέζικο Μουσείο της πόλης του.

Όμως, το 1854 μία πυρκαϊά που ξεκίνησε από το διπλανό Εθνικό Θέατρο της Φιλαδέλφεια επεκτάθηκε και στο Κινέζικο Μουσείο, με αποτέλεσμα η συσκευή να καταστραφεί, εκτός από το σκάκι που ήταν αποθηκευμένο αλλού.

Το μυστικό του Τούρκου τελικά αποκαλύφθηκε δημόσια από τον γιό του J. K. Mitchell, Dr S. Mitchell, με μία σειρά άρθρων σ’ ένα περιοδικό για το σκάκι.

Μία άλλη συσκευή που όμως ήταν πραγματικό αυτόματο και μάλιστα ένα από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα, βρίσκεται σήμερα στο Franklin Institute της Φιλαδέλφεια, και θεωρείται κατασκευή περίπου του 1800 από τον Ελβετό Henri Maillardet, που εργάζονταν στο Λονδίνο.

Η συσκευή έφθασε στο Ινστιτούτο το 1928 μισοκατεστραμένη από πυρκαϊά, και παρέμεινε αποθηκευμένη μέχρι το 2007 που ο μηχανικός Andrew Baron την ανακατασκεύασε, οπότε έκπληκτος διαπίστωσε ότι εφόσον στερέωνε στο κινούμενο χέρι ένα στυλό, το αυτόματο μπορούσε όχι μόνο να σχεδιάσει τέσσερα σκίτσα και να γράψει τρία ποιήματα με καλλιγραφικά γράμματα, αλλά και να δηλώσει εγγράφως το όνομα του κατασκευαστή του (κάτω).

Ένα άλλο (κινηματογραφικό αυτή τη φορά) αυτόματο που μοιάζει λειτουργικά με αυτό του Maillardet, «συμπρωταγωνιστεί» στην κινηματογραφική ταινία του 2011 “Hugo” του σκηνοθέτη M. Scorsese.

Μπορεί ο υπολογιστής Deep Blue της IBM να μην ήταν ανθρωπόμορφος, είχε όμως τη δυνατότητα (χωρίς τρυκ φυσικά) να νικήσει τον παγκόσμιο πρωταθλητή του σκακιού Garry Kasparov σε επαναληπτικό διεθνή αγώνα το 1997 (τον πρώτο αγώνα έναν χρόνο νωρίτερα, τον είχε κερδίσει ο Kasparov).

Τελικά, μπορεί ο «Τούρκος που παίζει σκάκι» να μην ήταν πραγματικό αυτόματο, δεν ήταν όμως ως προς την πρωτοτυπία και την υλοποίηση της όλης ιδέας καθόλου κατώτερος από τις άλλες κατασκευές του είδους, ενώ αναμφισβήτητα απέκτησε τη μεγαλύτερη φήμη απ’ όλες.

Γ. Μεταξάς

- ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΑ Ή ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΑ?

Τα μεταλλαγμένα ή σωστότερα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα είναι μία σχετικά πρόσφατη (1996) εφαρμογή της γενετικής επιστήμης που έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις, αμφισβητήσεις και αντιπαραθέσεις, και ενώ έχει κάποιους ένθερμους υποστηρικτές έχει πολλούς περισσότερους πολέμιους.

Και αυτό δεν είναι δύσκολο να το καταλάβει κάποιος, αφού όπως συμβαίνει με κάθε σημαντική εξέλιξη υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να πάει κάτι στραβά και ο φόβος του άγνωστου.

Ειδικότερα στη συγκεκριμένη περίπτωση, υπάρχει επίσης το πρόβλημα της έλλειψης μακροχρόνιας εμπειρίας και μάλιστα σε σχέση με την υγεία μας, καθώς και το ενδεχόμενο να γίνει κατάχρηση σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος εξαιτίας της κερδοσκοπικής συμπεριφοράς μεγάλων εταιρειών.

Και δεν είναι περίεργο, ότι οι εικόνες που συνοδεύουν τα (συνήθως επικριτικά) άρθρα για τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, δείχνουν με συχνά σατυρική διάθεση «χιμαιρικά» προϊόντα του φυτικού ή ζωϊκού βασιλείου.

Δύο εικόνες που είναι ενδεικτικές της αντιμετώπισης των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων από τους σχολιαστές της επικαιρότητας.

 Από την άλλη πλευρά, η σωστή χρήση των γενετικά τροποιημένων τροφίμων μπορεί αν όχι να λύσει, τουλάχιστον να συμβάλλει σημαντικά στο πρόβλημα της διατροφής τού όλο και αυξανόμενου πληθυσμού της Γης, να μειώσει τη χρήση των δηλητηριωδών γεωργικών φαρμάκων, να εξαλείψει ασθένειες με εμβολιασμό μέσα από την τροφή και να βοηθήσει ακόμα και στο πρόβλημα της υπερθέρμανης του πλανήτη, επιτρέποντας την καλλιέργεια φυτών ειδικευμένων στην παραγωγή βιοκαυσίμων.

Ήδη, σε εκατομμύρια στρέμματα εδάφους καλλιεργούνται γενετικά τροποιημένα φυτά όπως σόγια, καλαμπόκι, ρύζι, πατάτες, ντομάτες, βαμβάκι κλπ.

Ο κύκλος των βιοκαυσίμων (δεξιά) που ουσιαστικά ανακυκλώνουν το Διοξείδιο του Άνθρακα που υπάρχει στην ατμόσφαιρα, σε σχέση με τα ορυκτά καύσιμα (αριστερά) που απλά το απελευθερώνουν στην ατμόσφαιρα.

Ενώ ο μηχανισμός της γενετικής τροποποίησης είναι σχετικά απλός στη σύλληψή του, απαιτεί λεπτούς χειρισμούς, εργαστήρια υψηλής τεχνολογίας και μεγάλη εξειδίκευση.

Βασικά χρησιμοποιείται το τμήμα του γενετικού υλικού (DNA) ενός οργανισμού, το οποίο αντιστοιχεί σ’ ένα γονίδιο που δίνει ένα επιθυμητό χαρακτηριστικό (συνήθως αντοχή σ’ έναν επιβλαβή παράγοντα).

Το γονίδιο αυτό εισάγεται στο DNA του οργανισμού –στόχου, ο οποίος έτσι θα εκδηλώνει, πέρα από τα δικά του τυπικά χαρακτηριστικά και το νέο αυτό χαρακτηριστικό.

Ο τρόπος εισαγωγής γίνεται είτε με κατ’ ευθείαν έγχυση στον πυρήνα του κυττάρου, είτε με τη μέθοδο του «Δούρειου Ίππου» δηλαδή χρησιμοποιώντας σαν ενδιάμεσο έναν απλό και αβλαβή οργανισμό, συνήθως βακτήριο ή ιό με ικανότητα διείσδυσης σε άλλα κύτταρα.

Στο DNA του απλού αυτού οργανισμού εισάγεται αρχικά το νέο γονίδιο και αφού οι οργανισμοί αυτοί καλλιεργηθούν ώστε να πολλαπλασιαστούν, εισάγονται στα κύτταρα του οργανισμού –στόχου ο οποίος τα ενσωματώνει.

Ένα γονίδιο (gene) είναι ένα τμήμα του DNA που δίνει συγκεκριμένες ιδιότητες στον «κάτοχό» του. Το DNA βρίσκεται «κουβαριασμένο» μέσα στον πυρήνα (nucleus) του κυττάρου και αυτό το μακρόστενο κουβάρι αποτελεί ένα χρωμόσωμα (chromosome). Ο πυρήνας του κυττάρου κάθε οργανισμού περιέχει μερικά έως μερικές δεκάδες χρωμοσώματα, μέσα από τα γονίδια των οποίων κωδικοποιούνται όλες οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον οργανισμό.

Μία τυπική εφαρμογή γενετικής τροποποίησης σε καλαμπόκι. Επάνω, από το DNA του βακτηριδίου εδάφους Bt (μωβ) αφαιρείται το κομμάτι εκείνο που περιέχει ένα γονίδιο που το κάνει δηλητηριώδες για τις κάμπιες (πορτοκαλί), το οποίο μεταφέρεται και αντικαθιστά ένα τμήμα (μπλε) του αρχικού DNA του καλαμποκιού (γκρι), ώστε τελικά το καλαμπόκι με το νέο DNA (κάτω δεξιά) να γίνει δηλητηριώδες για τις κάμπιες.

‘Οπως λοιπόν προαναφέρθηκε, η γενετική τροποποίηση των τροφίμων μάλλον τρομάζει τους ανθρώπους παρά τους καθησυχάζει και αυτό επειδή η φαντασία μας εξαντλείται προς το ενδεχόμενο τα πράγματα να εξεχλιχθούν «στραβά».

Σ’ αυτό συνηγορεί και η πεποίθηση ότι οι μεγάλες εταιρείες που αναπόφευκτα θα έχουν τα διακαιώματα και την παραγωγή των γενετικά τροποιημένων προϊόντων (αφού πρόκειται για προϊόντα υψηλής τεχνολογίας), θα τα εκμεταλευτούν στο έπακρο σε βάρος των λαών και των παραδοσιακών καλλιεργητών.

Γενετικά τροποιημένες καλλιέργειες (GM – genetically modified ) με πορτοκαλί χρώμα, σε σύγκριση με τις κλασικές (μωβ), σε παγκόσμιο επίπεδο για το 2006.

Τα πιο συνηθισμένα φυτά και ζωϊκά προϊόντα, στα οποία εφαρμόζεται η γενετική τροποποίηση.

Στο νορβηγικό νησί Spitsbergen 1300 χιλιόμετρα από τον Βόρειο Πόλο, λειτουργεί από το 1984 μια παγκόσμια αποθήκη σπόρων μέσα σ’ ένα παλιό ορυχείο (επάνω, η είσοδος). Το 2015 φυλάσσονταν σπόροι για 4000 είδη και 840.000 ποικιλίες συνολικά, που διατηρούνται στους  -18⁰ C. Ο σκοπός της αποθήκευσης είναι να υπάρχει η δυνατότητα εκ νέου ανάπτυξης μιας ποικιλίας, σε περίπτωση που εξαφανιστεί εξαιτίας φυσικής καταστροφής ή ανθρώπινου λάθους.

Αυτός ο κίνδυνος, δηλαδή της κατάχρησης, υπάρχει φυσικά σε κάθε νέα σημαντική τεχνολογία, παρότι σε κάποιες απ’ αυτές οι επιπτώσεις δεν γίνονται αμέσως ή άμεσα φανερές.

Εξάλλου είναι ακόμα νωρίς για να υπάρξει η επιβεβαίωση ότι ακόμα και η προσεκτική χρήση της γενετικής τροποποίησης δεν θα έχει μακροχρόνια δυσμενείς επιπτώσεις για την υγεία των ανθρώπων.

Πάντως, η γενετική τροποποίηση εφαρμόζεται ουσιαστικά από τον άνθρωπο με τον εμβολιασμό στη γεωργία και με την επιλεκτική αναπαραγωγή στην κτηνοτροφία εδώ και εκατοντάδες χρόνια, αλλά σ΄αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει η δικλείδα ασφαλείας της «αποδοχής» ή όχι από την φύση του αποτελέσματος των πειραματισμών, με την απόρριψή τους ή την παραγωγή στείρων απογόνων.

Ήδη από τη δεκαετία του 1960 είχε ξεκινήσει η λεγόμενη «Πράσινη Επανάσταση», μια παγκόσμια προσπάθεια να τραφεί ο συνεχώς αυξανόμενος πληθυσμός της Γης κυρίως στις ασιατικές χώρες, με βελτιώσεις των πλέον σημαντικών διατροφικά φυτών μέσα από επιλεγμένες διασταυρώσεις ειδών (παραγωγή υβριδίων) και τεχνικές βελτιώσεις στη λίπανση και ύδρευσή τους.

Το σήμα του βιολογικού κινδύνου, που αν και πολλοί θα ήθελαν να το δούν να συνοδεύει τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα, οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν επαρκές μέτρο την απλή επισήμανσή τους με ετικέτα.

Τελικά, όπως και στα περισσότερα σημαντικά επιστημονικά εγχειρήματα, ο καθοριστικός παράγοντας είναι η σωστή πληροφόρηση, η αντικειμενική κριτική και κυρίως ο έλεγχος των ινστιτούτων ή επιχειρήσεων που ασχολούνται ή πρόκειται να ασχοληθούν με τον τομέα αυτό, από τους αρμόδιους κρατικούς οργανισμούς.

Όπως επίσης έχει δείξει σχετική έρευνα, ο σημαντικότερος παράγοντας για την αποδοχή των γενετικά τροποιημένων προϊόντων από το ευρύ κοινό είναι η αξιόπιστη και σαφής σήμανσή τους, ώστε ο καταναλωτής να είναι αυτός που θα έχει την ευθύνη της επιλογής του.

Γ. Μεταξάς

- ΦΩΣ ΚΑΙ ΣΚΙΑ. ΑΠΛΕΣ ΛΥΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

 Το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν κατορθώσει συνδυάζοντας λογική και φαντασία να βάλουν τα θεμέλια σε όλες σχεδόν τις επιστήμες, είναι παγκόσμια γνωστό.

Ειδικότερα στον τομέα της Αστρονομίας είναι εκπληκτικές οι μετρήσεις που έκαναν για τα μεγέθη και τις αποστάσεις των πιο σημαντικών ουράνιων σωμάτων της εποχής τους, της Γης του Ήλιου και της Σελήνης, με απλούστατα μέσα, στοιχειώδεις γνώσεις γεωμετρίας και χρησιμοποιώντας ουσιαστικά το φώς και τη σκιά.

Ήδη, οι Έλληνες αστρονόμοι εκείνης της εποχής δέχονταν ότι το σχήμα των ουράνιων σωμάτων ήταν σφαιρικό και ότι ο Ήλιος ήταν το μόνο αυτόφωτο σώμα μεταξύ της Γης, του Ήλιου και της Σελήνης.

Επίσης, ο Θαλής ο Μιλήσιος τον 6^ο πΧ αιώνα είχε προσδιορίσει τις ιδιότητες των όμοιων τριγώνων και του σχηματισμού ίσων γωνιών στις τομές παράλληλων ευθειών, και χρησιμοποιώντας αυτές τις γνώσεις είχε υπολογίσει το ύψος των πυραμίδων της Αιγύπτου από τη σκιά τους.

Γνωρίζοντας επίσης ότι η Σελήνη βρίσκεται κοντύτερα στη Γη απ’ ότι ο Ήλιος και ότι οι τροχιές τους διαγράφονται σχεδόν στο ίδιο επίπεδο, είχε προβλέψει την ολική έκλειψη Ηλίου του 585 πΧ.

Η μέθοδος του Θαλή για τον προσδιορισμό του ύψους των πυραμίδων. Το τρίγωνο που σχηματίζεται από το ύψος της πυραμίδας και της σκιάς της, και το αντίστοιχο τρίγωνο της ράβδου και της σκιάς της είναι όμοια, οπότε το ύψος της πυραμίδας προσδιορίζεται με στοιχειώδη γεωμετρία.

H μέθοδος του Πυθέα από τη Μασσαλία (350 – 285 πΧ), για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους της Μασσαλίας (περίπου 43 μοίρες), χρησιμοποιώντας την σκιά ενός οβελίσκου στη πόλη. Ο λόγος των δύο κάθετων πλευρών του τριγώνου που σχηματίζεται από τη σκιά του οβελίσκου και τον ίδιο, προσδιορίζει την εφαπτομένη της γωνίας στην κορυφή του οβελίσκου. Η γωνία αυτή είναι ίση με τη γωνία που σχηματίζεται μεταξύ της ευθείας από το κέντρο της Γης προς τον Ισημερινό και αυτής από το κέντρο της Γης προς τον οβελίσκο (που προσδιορίζει και το γεωγραφικό πλάτος), εφόσον η μέτρηση γίνει το μεσημέρι μιας Ισημερίας, οπότε ο άξονας της Γης είναι κάθετος προς την ευθεία «κέντρο Γης – Ισημερινός» και ο Ήλιος βρίσκεται στην προέκταση της ευθείας αυτής.

Η κίνηση της σκιάς σ’ ένα  ηλιακό ρολόι στο βόρειο ημισφαίριο, καθόρισε και τη φορά περιστροφής των δεικτών και των πολύ μεταγενέστερων μηχανικών ρολογιών.

Οι υπολογισμοί του Αρίσταρχου.

Ο πρώτος που έκανε υπολογισμούς αστρονομικών μεγεθών ήταν ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310 – 230 πΧ), ο οποίος υπολόγισε το μέγεθος της Σελήνης σε σχέση με αυτό της Γης, και την απόσταση της Γης - Ήλιου σε σχέση με την απόσταση Γης – Σελήνης.

Για τον πρώτο υπολογισμό αξιοποίησε μια ολική έκλειψη Σελήνης και σημείωσε τη διάρκεια κατά την οποία η Σελήνη παρέμενε τελείως μέσα στην Σκιά της Γης.

Εδώ να επισημανθεί ότι η κατανόηση και μόνο του γεγονότος ότι η αιτία της έκλειψης της Σελήνης οφείλεται στη διέλευσή της μέσα από τη σκιά της Γης, ήταν ήδη ένας εξαιρετικά προχωρημένος συλλογισμός.

Ο Αρίσταρχος σημείωσε επίσης και τον χρόνο που η Σελήνη χρειάζονταν για να καλύψει στον ουρανό απόσταση ίση με τη διάμετρό της.

Κανονικά ο Αρίσταρχος έπρεπε να λάβει υπόψη του και την κωνικότητα της σκιάς της Γης, εξαιτίας του μεγαλύτερου μεγέθους του Ήλιου. Επειδή όμως ο Ήλιος βρίσκεται πολύ μακρύτερα σε σχέση με τη Σελήνη, το σφάλμα δεν είναι σημαντικό.

Η εξήγηση της μεθόδου του Αρίσταχου για τη μέτρηση του μεγέθους της Σελήνης σε σχέση με τη Γη, σε χειρόγραφο του 10^ου αιώνα.

Ο λόγος των παραπάνω χρονικών διαστημάτων, δηλαδή της διάρκειας διέλευσης της Σελήνης μέσα από τη σκιά της Γης σε σχέση με την κάλυψη μιας διαμέτρου της, δίνει τον λόγο διαμέτρου Γης προς διάμετρο Σελήνης, ο οποίος βρέθηκε να είναι περίπου 2.5.

Όμως, ο υπολογισμός της διαμέτρου της Γης από τον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο (276 – 194 πΧ) απείχε ακόμα αρκετά χρόνια, οπότε το απόλυτο μέγεθος της Σελήνης δεν μπορούσε να προσδιοριστεί, αλλά η παρατήρηση του Αρίσταρχου προσδιόρισε ότι η Σελήνη ήταν αρκετά μικρότερη και συγκεκριμένα δυόμιση φορές, από τη Γη.

Ο Αρίσταρχος επίσης υπολόγισε την απόσταση Γης – Ήλιου, έχοντας κατανοήσει πού οφείλονται οι φάσεις της Σελήνης.

Έτσι, ήξερε ότι όταν η Σελήνη βρίσκεται στο πρώτο ή στο τελευταίο (τρίτο) τέταρτό της (δηλαδή από τη Γη φαίνεται να φωτίζεται ακριβώς η μισή), ο Ήλιος βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το φωτισμένο ημισφαίριό της.

Αν λοιπόν η Σελήνη τυχαίνει να είναι με αυτές τις συνθήκες ορατή στον ουρανό κατά τη διάρκεια της ημέρας, μπορούμε να μετρήσουμε τη γωνία που σχηματίζεται από τον παρατηρητή (δηλαδή τη Γη) σε σχέση με τη Σελήνη και τον Ήλιο.

Η γωνία αυτή είναι σχεδόν ορθή, αλλά είναι η πολύ μικρή απόκλισή της από την ορθή γωνία που μας επιτρέπει να σχηματίσουμε ένα πολύ μακρύ τρίγωνο και να προσδιορίσουμε την απόσταση του Ήλιου από τη Γη, σε σχέση με την απόσταση Γης – Σελήνης.

Η γωνία με την οποία ένας παρατηρητής από τη Γη βλέπει τη Σελήνη και τον ‘Ηλιο είναι σχεδόν 90 μοίρες και η ακρίβεια της μέτρησής της επηρεάζει σημαντικά τον υπολογισμό της απόστασης Γης – Ήλιου. Προφανώς αν η γωνία αυτή ήταν ακριβώς 90 μοίρες, η απόσταση του Ήλιου θα έπρεπε να είναι (θεωρητικά) άπειρη. Εννοείται ότι το παραπάνω σχέδιο είναι παραστατικό και τελείως εκτός κλίμακας.

Βέβαια, η ακρίβεια της μέτρησης της απόστασης Γης – Ήλιου εξαρτάται πάρα πολύ από την ακρίβεια μέτρησης της παραπάνω γωνίας που την εποχή του Αρίσταρχου μετρήθηκε σε 87 μοίρες, ενώ το σωστό είναι 89 μοίρες και 40 πρώτα λεπτά.

Οπότε ο Αρίσταρχος έκανε μεν σημαντικό λάθος στη εκτίμηση της απόστασης Γης – Ήλιου, αλλά τουλάχιστον διαπίστωσε ότι ο Ήλιος βρίσκεται πολύ μακρύτερα από τη Γη, σε σύγκριση με τη Σελήνη.

Και καθώς τα φαινομενικά μεγέθη Σελήνης και Ήλιου από τη Γη είναι ουσιαστικά τα ίδια, συμπέρανε σωστά ότι ο Ήλιος είναι πολύ μεγαλύτερος από τη Σελήνη (και συνεπώς και από τη Γη) και γι’ αυτόν προφανώς τον λόγο ήταν ο πρώτος που υποστήριξε το Ηλιοκεντρικό Σύστημα.

Οι υπολογισμοί του Ερατοσθένη.

Μερικά χρόνια αργότερα από τις παρατηρήσεις αυτές του Αρίσταρχου, ο Ερατοσθένης, διευθυντής ήδη της φημισμένης βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ήλθε να συμπληρώσει το παζλ των μετρήσεων υπολογίζοντας την περίμετρο της Γης σ' έναν μεσημβρινό, οπότε όλες οι προηγούμενες μετρήσεις του Αρίσταχου θα μπορούσαν πλέον να πάρουν συγκεκριμένες αριθμητικές τιμές, αντί να είναι μόνο συγκριτικές.

Ο Κόσμος, κατά τον Ερατοσθένη.

Ο Ερατοσθένης έκανε τη διάσημη μέτρησή του με έναν ιδιαίτερα ευφυή τρόπο, εκμεταλευόμενος την πληροφορία ότι το μεσημέρι του Θερινού Ηλιοστασίου (21 Ιουνίου), σ’ ένα πηγάδι στην πόλη Συήνη στο σημερινό Ασουάν, ο ήλιος αντατανακλάτο στο νερό στον πυθμένα του πηγαδιού, άρα βρίσκονταν ακριβώς από επάνω του (στο ζενίθ του τόπου).

Ο Ερατοσθένης λοιπόν, το μεσημέρι ενός Θερινού Ηλιοστασίου μέτρησε στην Αλεξάνδρεια το μήκος της σκιάς ενός οβελίσκου που γνώριζε ήδη το ύψος του.

Έβαλε επίσης να μετρήσουν την απόσταση Αλεξάνδρειας – Συήνης, που κατά ευτυχή σύμπτωση βρίσκονταν σχεδόν επάνω στον ίδιο μεσημβρινό και που βρέθηκε να είναι 4.900 στάδια.

Έτσι λοιπόν ο Ερατοσθένης από τον οβελίσκο και τη σκιά του υπολόγισε τη γωνία της σκιάς στην κορυφή του οβελίσκου που βρέθηκε περίπου 7.2 μοίρες, η οποία είναι ίση με τη γωνία που σχηματίζεται από τις «ακτίνες» που ξεκινούν από το κέντρο της Γης και φτάνουν στην Αλεξάνδρεια και τη Συήνη αντίστοιχα.

Αφού λοιπόν γωνία 7.2 μοιρών αντιστοιχεί σε 4.900 στάδια επάνω σ’ έναν μεσημβρινό της Γης, μια γωνία 360 μοιρών (το σύνολο της περιφέρειας ενός μεσημβρινού), σε πόσα στάδια αντιστοιχεί?

Η εφαρμογή της «απλής μεθόδου των τριών» δίνει αποτέλεσμα 245.000 στάδια, και αν λάβουμε υπόψη ότι το κάθε στάδιο αντιστοιχεί σε 0.16 χιλιόμετρα το αποτέλεσμα είναι 39.200 χιλιόμετρα, πολύ κοντά στον σημερινό παραδεκτό αριθμό των 40.000 χιλιομέτρων.

Η διάσημη μέτρηση του Ερατοσθένη. Η σύμπτωση της καθετότητας του Ήλιου το μεσημέρι του Θερινού Ηλιοστασίου στην περιοχή της Συήνης, η σύμπτωση τού να βρίσκονται Αλεξάνδρεια και Συήνη σχεδόν επάνω στον ίδιο μεσημβρινό και η πεποίθησή του για τη σφαιρικότητα της Γης, συνδυάστηκαν σε μία εξαιρετικά απλή αλλά και ιδιοφυή λύση για τη μέτρηση της περιμέτρου ενός μεσημβρινού.

Βέβαια εύκολα θα μπορούσε να παρατηρήσει κάποιος σήμερα, ότι η σύμπτωση της Συήνης δεν ήταν απαραίτητη. Οποιοδήποτε άλλη περιοχή επάνω στην μεσημβρινό της Αλεξάνδρειας θα ήταν κατάλληλη, με την προϋπόθεση ότι η απόστασή της θα ήταν αρκετά μεγάλη και γνωστή και ότι οι γωνίες δύο σκιών, μία στην Αλεξάνδρεια και μία στην άλλη περιοχή θα μετριώταν ταυτόχρονα.

Ποσοτικοποίηση των μετρήσεων του Αρίσταρχου.

Γνωρίζοντας λοιπόν τη διάμετρο της Γης, η διάμετρος της Σελήνης μπορούσε πλέον να υπολογιστεί με ακρίβεια (αφού είχε βρεθεί από τον Αρίσταρχο ότι είναι 2.5 φορές μικρότερη), το ίδιο και η απόσταση Γης – Σελήνης, από τα όμοια τρίγωνα που σχηματίζονται, αν χρησιμοποιήσουμε ένα στρογγυλό αντικείμενο (πχ ένα νόμισμα) και το τοποθετήσουμε εμπρός μας σε τέτοια απόσταση, ώστε να μας κρύβει ακριβώς τη Σελήνη.

Τότε ο λόγος: διάμετρος Σελήνης / απόσταση ματιού - Σελήνης, θα είναι ίσος με τον λόγο: διάμετρος αντικειμένου / απόσταση ματιού – αντικειμένου.

Σ’ αυτή την απλή ισότητα, ο μόνος άγνωστος είναι η απόσταση ματιού – Σελήνης, και αν κάνουμε προσεκτικά τις μετρήσεις μας θα πρέπει να βρούμε ένα νούμερο κοντά στα 400.000 χιλιόμετρα.

 

Πώς μπορεί να υπολογιστεί η απόσταση Γης – Σελήνης από μια απλή αναλογία, εφόσον έχει ήδη προσδιοριστεί η διάμετρος της Σελήνης.

Στη συνέχεια μπορούμε να προσδιορίσουμε την απόσταση Γης – Ήλιου, αφού ο Αρίσταρχος την προσδιόρισε σαν πολλαπλάσιο της απόστασης Γης – Σελήνης,  αν και όπως προαναφέρθηκε έκανε σημαντικό λάθος εξαιτίας της αδυναμίας του να προσδιορίσει με ακρίβεια τη γωνία Σελήνης - Γης - Ήλιου.

Για την Ιστορία, ο Αρίσταρχος προσδιόρισε την απόσταση Γης - Ήλιου σαν 20πλάσια της απόστασης Γης – Σελήνης, ενώ στην πραγματικότητα είναι 390 φορές μεγαλύτερη, δηλαδή 150.000.000 χιλιόμετρα.

Έχοντας λοιπόν προσδιοριστεί η απόσταση Γης – Ήλιου, δε μένει παρά να προσδιοριστεί και η διάμετρος του Ήλιου, και για αυτό θα χρησιμοποιήσουμε την αναλογία των αποστάσεων και διαμέτρων, όπως στην περίπτωση του προσδιορισμού της απόστασης της Σελήνης.

Μόνο που τώρα ψάχνουμε τη διάμετρο του Ήλιου, και ο τύπος των όμοιων τριγώνων θα πρέπει να γραφεί:

Λόγος: διάμετρος Ήλιου / απόσταση ματιού - Ήλιου, ίσος με τον λόγο: διάμετρος αντικειμένου / απόσταση ματιού – αντικειμένου.

Μάλιστα, δεν χρειάζεται καν να επαναλάβουμε την προηγούμενη πειραματική διάταξη, καθώς η φαινομένη διάμετρος του Ήλιου είναι ίδια με αυτή της Σελήνης και έτσι αποφεύγουμε να κοιτάξουμε προς τον Ήλιο, κάτι που είναι ΠΟΛΥ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟ για τα μάτια.

Τώρα λοιπόν έχουμε σαν μοναδικό άγνωστο στην ισότητα τη διάμετρο του Ήλιου, και αν κάνουμε σωστά τους υπολογισμούς μας θα πρέπει να καταλήξουμε σε 1.390.000 χιλιόμετρα.

Πίνακας που δείχνει τους υπολογισμούς των αρχαίων για τα μεγέθη και αποστάσεις Γης, Ήλιου, Σελήνης (αριστερά), σε σύγκριση με τις σύγχρονες μετρήσεις (δεξιά).

Κάποιες από τις παραπάνω μετρήσεις τις επανέλαβε, βελτιώνοντας την ακρίβειά τους ο Ίππαρχος (190 – 120 πΧ), ο οποίος θεωρείται και ο πατέρας της Αστρονομίας.

Με αυτόν λοιπόν τον εξαιρετικό συνδυασμό ευρηματικότητας, φαντασίας και λογικής των αρχαίων Ελλήνων που μπορεί να μας εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα, έγιναν οι πρώτες επιστημονικές μετρήσεις για τα τρία πιο σημαντικά ουράνια σώματα στη ζωή των ανθρώπων.

Γ. Μεταξάς

- O ΕΘΕΛΟΝΤΗΣ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ

Αυτός είναι ο βασικός τίτλος του βιβλίου που εκδόθηκε το 2012 από τον πολωνικό εκδοτικό οίκο Aquila Polonica Publishing, που όσο και αν μοιάζει σαν κακόγουστο λογοπαίγνιο περιέχει την πραγματική ιστορία και τις αναφορές του Πολωνού αξιωματικού Witold Pilecki, ο οποίος προσφέρθηκε εθελοντικά να μπεί σαν φυλακισμένος στο περιβόητο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς τον Σεπτέμβριο του 1940, για να διαπιστώσει την κατάσταση που επικρατούσε εκεί.

Υπόψη ότι τότε ακόμα το στρατόπεδο του Άουσβιτς θεωρείτο σαν μια ακόμα φυλακή των Γερμανών, χωρίς να υποπτεύεται κανείς τον ρόλο που επρόκειτο να παίξει στις ζωές των κρατουμένων Εβραίων κυρίως και των Σοβιετικών αργότερα.

Ο Pilecki, σε επιχρωματισμένη φωτογραφία του, πριν τον Β’ΠΠ.

Ο Pilecki γεννήθηκε το 1901 στο Olonets, σε περιοχή που ανήκε τότε στη Ρωσία, και όπου η οικογένεια του παππού του είχε υποχρεωθεί να μεταναστεύσει μετά από μια αποτυχημένη πολωνική εξέγερση το 1864.

Μάλιστα ο παππούς του είχε εξοριστεί για επτά χρόνια στη Σιβηρία, για τη συμμετοχή του στην εξέγερση αυτή.

Μεγαλώνοντας ο Pilecki έζησε για ένα διάστημα στο Wilno (Vilnius) και στην Orel, πριν καταταχθεί στον πολωνικό στρατό και πάρει μέρος στον Ρωσο-Πολωνικό πόλεμο του 1919-1920, στον οποίο κέρδισε δύο φορές το πολωνικό στρατιωτικό μετάλλιο για ανδρεία.

Μετά τον πόλεμο αυτόν, ο Pilecki τελείωσε τις σπουδές του και ασχολήθηκε με αγροτικές εργασίες στο πατρικό του αγρόκτημα, ενώ το 1926 επέλεξε τη στρατιωτική σταδιοδρομία σαν αξιωματικός στον πολωνικό στρατό.

Το 1931 παντρεύτηκε και απέκτησε δύο παιδιά, ενώ το 1938 κέρδισε ένα ακόμα μετάλλιο, αυτή τη φορά για την κοινωνική του προσφορά στην τοπική κοινότητα.

Μετά τη Γερμανική εισβολή στην Πολωνία την 1^η Σεπτεμβρίου του 1939 και την έναρξη ουσιαστικά του Β’ΠΠ, η μονάδα του Pilecki μετακινήθηκε στα νοτιοανατολικά της Πολωνίας όπου έδωσε απελπισμένες μάχες εναντίον των πολύ καλύτερα εξοπλισμένων Γερμανών, καταστρέφοντας επτά τάνκς και τρία αεροσκάφη.

Στις 17 Σεπτεμβρίου, εισέβαλαν από τα ανατολικά και οι Σοβιετικοί, σύμμαχοι τότε των Γερμανών, και η μονάδα του Pilecki βρέθηκε ανάμεσα σε δύο πυρά, οπότε και διαλύθηκε.

Ο Pilecki επέζησε, και μαζί με τον διοικητή της μονάδας του γύρισαν στη Βαρσοβία, όπου τον Νοέμβριο του 1939 ίδρυσαν τον Μυστικό Πολωνικό Στρατό (ΤΑΡ), ο οποίος το 1940 έφτασε να αριθμεί σχεδόν 8.000 μέλη.

Απεικόνιση των ηρωϊκών αλλά  μάταιων επελάσεων του πολωνικού ιππικού εναντίον των γερμανικών τανκς.

Μέσα στο 1940, ο Pilecki προσφέρθηκε να εισχωρήσει στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς στη νότια Πολωνία, με σκοπό να συγκεντρώσει πληροφορίες και να οργανώσει αντιστασιακή δράση.

Πράγματι τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους και εφοδιασμένος με πλαστή ταυτότητα κανόνισε να συλληφθεί σε κάποιο «μπλόκο» στη Βαρσοβία, και μετά από λίγες ημέρες στάλθηκε στο Άουσβιτς σαν κατάδικος με τον αριθμό 4859.

Εκεί, κάνοντας καταναγκαστική εργασία κατόρθωσε να οργανώσει μια ομάδα με την κωδική ονομασία ZOW, με σκοπό την ηθική υποστήριξη των κρατουμένων, τη βελτίωση της διατροφής και ενδυμασίας τους και την προετοιμασία για συμμετοχή σε μελλοντική προσπάθεια απελευθέρωσή τους.

Παράλληλα συγκέντρωνε πληροφορίες που τις διοχέτευε εκτός στρατοπέδου στην πολωνική Αντίσταση, ελπίζοντας ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε κάποια επιχείρηση απελευθέρωσης των κρατουμένων του στρατοπέδου, είτε από την πολωνική Αντίσταση είτε από τους Πολωνούς στρατιωτικούς που είχαν διαφύγει και είχαν συγκροτήσει μονάδες που πολεμούσαν στο πλευρό των Συμμάχων.

Ο Pilecki σαν κρατούμενος στο Άουσβιτς, στο εξώφυλλο του βιβλίου που αναφέρεται στη ζωή και τη δράση του.

Τα μηνύματα του Pilecki προωθούνταν μέχρι την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση στο Λονδίνο, ενώ μέσα στο 1942 η ομάδα του κατόρθωσε να λειτουργήσει για κάποιο διάστημα και ραδιοφωνικό σταθμό, συναρμολογημένο από εξαρτήματα που μπήκαν κρυφά στο στρατόπεδο κομμάτι – κομμάτι.

Μια θεαματική απόδραση που οργάνωσε η ομάδα του Pilecki έγινε τον Ιούνιο του 1942, όταν τέσσερεις Πολωνοί κρατούμενοι οπλισμένοι και φορώντας στολές των SS βγήκαν από την πύλη του στρατοπέδου μέρα μεσημέρι, χρησιμοποιώντας το αυτοκίνητο του διοικητή του στρατοπέδου!

Ήδη ο πραγματικός ρόλος του στρατοπέδου είχε αποκαλυφθεί και από το 1942 οι αναφορές του Pilecki για οργανωμένο σχέδιο των Ναζί για τη συστηματική εξόντωση των Εβραίων σε θαλάμους αερίων γνωστοποιήθηκαν με συνεχείς αναφορές του που έφταναν  στην εξόριστη πολωνική κυβέρνηση.

Από τις αρχές του 1943, έγινε πλέον σαφές ότι οι προτεραιότητες των Συμμάχων δεν ήταν να επιχειρήσουν μια κατ’ ευθείαν επίθεση για την απελευθέρωση των κρατουμένων στο Άουσβιτς, θεωρώντας ότι η καλύτερη λύση ήταν η γενικότερη επίσπευση του τέλους του πολέμου.

Οπότε, και καθώς ο κλοιός γύρω από τα μέλη του ZOW και τον ίδιο τον Pilecki έσφιγγε, ο ίδιος και άλλα δύο μέλη της ομάδας του βρήκαν την ευκαιρία να δραπετεύσουν, όταν τον Απρίλιο του 1943 στάλθηκαν στον φούρνο του στρατοπέδου έξω από την περίφραξη για την παρασκευή ψωμιού, παίρνονταν μαζί τους και αρκετά κλεμμένα έγγραφα των Γερμανών.

Στις αναφορές του Pilecki βασίζεται το περιεχόμενο του εγγράφου που στάλθηκε στα Ηνωμένα Έθνη το 1942, σχετικά με την εξόντωση των Εβραίων στο Άουσβιτς.

Έξω από το στρατόπεδο πλέον, ο Pilecki συνέταξε μια τελική αναφορά για τα γεγονότα στο στρατόπεδο του Άουσβιτς, που έγινε γνωστή σαν «Raport Witolda» (Αναφορά του Witold), στην οποία εκτιμούσε ότι μέχρι τον Μάρτιο του 1943 στο στρατόπεδο είχαν θανατωθεί τουλάχιστον ενάμισυ εκατομμύριο άνθρωποι, με το που έφτανα σ’ αυτό.

Τον Φεβρουάριο του 1944 ο Pilecki προήχθη σε λοχαγό και μπήκε στην αντικομμουνιστική οργάνωση NIF.

Τον Αύγουστο του ίδιου έτους συμμετείχε αρχικά σαν απλός στρατιώτης στην εξέγερση της Βαρσοβίας, που είχε σαν στόχο την απελευθέρωση της πόλης από δυνάμεις των Πολωνών και όχι από τους Σοβιετικούς που πλησίαζαν, κάτι που στη δεύτερη περίπτωση θα σήμαινε σίγουρα απώλεια της ανεξαρτησίας της Πολωνίας.

Οι Σοβιετικοί από την πλευρά τους, παρόλο που αρχικά φάνηκε να ευνοούν την εξέγερση τελικά σταμάτησαν την προέλασή τους πολύ κοντά στη Βαρσοβία, περιμένοντας από τους Γερμανούς να εξοντώσουν τους Πολωνούς πατριώτες, ώστε να μην αντιμετωπίσουν αργότερα αντίσταση οι ίδιοι.

Πράγμα που αναπόφευκτα έγινε, δηλαδή η εξέγερση καταπνίγηκε και ο Pilecki βρέθηκε για άλλη μια φορά κρατούμενος των Γερμανών, αυτή τη φορά σαν αιχμάλωτος πολέμου μέχρι τον Ιούλιο του 1945, οπότε απελευθερώθηκε και στάλθηκε στην Ιταλία για να ενταχθεί σε πολωνική στρατιωτική μονάδα που στάθμευε εκεί σαν τμήμα της Συμμαχικής δύναμης.

Όσο ήταν στην Ιταλία, ο Pilecki έγραψε ένα ακόμα κείμενο για το Άουσβιτς, σαν τελική έκθεση.

Τον Οκτώβριο του 1945 στάλθηκε από τον διοικητή της μονάδας του στην Πολωνία με σκοπό να ενημερώνει την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση, καθώς ήταν πλέον σαφές ότι η Πολωνία, αφημένη για δεύτερη φορά στην τύχη της (μάλλον στην ατυχία της) από τους συμμάχους της, (η πρώτη ήταν η μη αντίδραση στην εισβολή του 1939), δεν επρόκειτο να απαλλαγεί από τη σοβιετική παρουσία, δηλαδή ουσιαστικά τη σοβιετική κατοχή.

Τον Ιούνιο του 1946, ο Pilecki διατάχθηκε να φύγει από τη χώρα, καθώς οι δραστηριότητές του είχαν αποκαλυφθεί, αλλά αρνήθηκε και παρέμεινε στην Πολωνία συγκεντρώνοντας πληροφορίες για τη σοβιετική κατοχή και την τύχη πολλών παλαιών συντρόφων του , η οποία ήταν συνήθως φυλάκιση ή εκτέλεση.

Τον Μάιο του 1947 ήλθε η ώρα να συλληφθεί και ο ίδιος, και μετά από μια δίκη- παρωδία τον Μάρτιο του 1948 με κυριότερη κατηγορία αυτή της προδοσίας (έναντι του νέου κομμουνιστικού καθεστώτος) και συνεργασίας με τον «ιμπεριαλισμό», καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε μετά από μερικές ημέρες.

Ο Pilecki κατά τη δίκη – παρωδία του 1948, εμφανώς ταλαιπωρημένος από τις συνθήκες της πολύμηνης φυλάκισής του.

Κατά τη φυλάκισή του πριν από τη δίκη είχε βασανιστεί επανειλημμένα, αλλά δεν αποκάλυψε καμμιά επιβαρυντική πληροφορία για τους συντρόφους του.

Στην τελευταία συνάντηση με τη σύζυγό του, της αποκάλυψε ότι ουσιαστικά τον είχαν ήδη σκοτώσει, και ότι το Άουσβιτς σε σχέση με «αυτό» δεν ήταν τίποτα!

Τα τελευταία λόγια του πριν την εκτέλεση ήταν: «Ζήτω η ελεύθερη Πολωνία».

Ο τάφος του δεν έγινε γνωστός, αλλά μετά την πτώση του κομμουνισμού στην Πολωνία, στο στρατιωτικό κοιμητήριο της Βαρσοβίας τοποθετήθηκε μια αναμνηστική πλάκα στο όνομά του.

Ο Pilecki μαζί με τους συντρόφους του που καταδικάστηκαν στη δίκη - παρωδία του 1948 αποκαταστάθηκαν από την πολωνική κυβέρνηση τον Οκτώβριο του 1990, ενώ το 2006 του απονεμήθηκε το ανώτατο παράσημο της Πολωνίας και το 2013 προήχθη μετά θάνατον στον βαθμό του συνταγματάρχη.

Προτομή του Pilecki σε πάρκο στην Κρακοβία κοντά στο Άουσβιτς (επάνω), και (κάτω) δύο ταινίες που βασίζονται στη ζωή του, η πρώτη πολωνική και η δεύτερη παραγωγής του David Aaron Gray  για το History Channel.

Το 2012 εκδόθηκε το βιβλίο που αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, στο οποίο συγκεντρώνονται η δράση και οι αναφορές του Witold Pilecki για το Άουσβιτς, και του οποίου ο πλήρης τίτλος «Ο Εθελοντής του Άουσβιτς, πέρα από τη Γενναιότητα» ως προς το δεύτερο μέρος δεν θα μπορούσε να έχει καταλληλότερο αποδέκτη.

Γ. Μεταξάς